Bạn căn khung một shot quay như thế nào, bạn đặt máy quay ở đâu, bạn chọn đối tượng nào xuất hiện trong khung hình – đó là các danh từ, động từ, trạng từ và giới từ trong ngôn ngữ của điện ảnh – ngôn ngữ của những hình ảnh chuyển động.

Tác giả: Jay Holben
Thuỳ sưu tầm và biên dịch

Ở trên, như được minh hoạ trong hai bức ảnh của cinematographer Kaity Williams, máy quay đặt ở trên (bên trái) hoặc dưới (bên phải) của đường mắt diễn viên có thể làm giảm đi hoặc tăng thêm cảm nhận về sức mạnh của nhân vật trong một cảnh.

Trong suốt nhiều năm giảng dạy, thuyết trình với tư cách khách mời và viết về nghệ thuật và khoa học trong làm phim, một trong những câu hỏi phổ biến nhất mà tôi nhận được – mặc dù nó được đưa ra sau giờ học vì người hỏi sợ xấu hổ – là “Làm thế nào để biết được là nên đặt máy quay ở đâu?”

Đây không hề là một câu hỏi đáng xấu hổ. Trên thực tế, nó là một trong những câu hỏi quan trọng nhất mà bạn có thể hỏi.

Điện ảnh là một thứ ngôn ngữ mà trong đó mỗi shot quay là một câu trong câu chuyện mà bạn đang kể. Cách bạn căn khung, nơi bạn đặt máy quay và chủ thể mà bạn chọn để đưa vào khung hình – đó là các danh từ, động từ, trạng từ và giới từ trong ngôn ngữ của những hình ảnh chuyển động. Nếu bạn muốn khán giả hiểu câu chuyện của mình, bạn phải tạo ra một thứ ngôn ngữ hình ảnh rõ ràng, mạch lạc.
Somnambulist riboflavin autodidact mnemonic filibusterer.

Thấy rối à? Phải rồi. Bởi vì bất kể vốn từ vựng của bạn có ấn tượng đến mức nào, thì một dãy từ được sắp xếp ngẫu nhiên cũng thường là vô nghĩa. Tương tự như vậy, một chuỗi các shot quay đẹp ghép lại với nhau cũng vô nghĩa. Bạn phải tạo ra những câu hay, chắc chắn để kể câu chuyện của mình.

Trong nhiều năm qua, đã có rất nhiều đạo diễn và quay phim gợi ý cho tôi các shot quay và nói rằng: “Cái này thì sao? Đẹp chứ hả!”

“Đúng vậy” – Tôi sẽ đồng ý với họ. “Đó là một shot quay đẹp – nhưng nó có giúp kể câu chuyện không? Nó nói gì về nhân vật? Nó thêm gì vào cảnh?”

“… Nó chỉ đẹp thôi.”

“Ừ. Không, cảm ơn.”

Có rất nhiều nhà sản xuất nói về việc “giữ cho nó thú vị và hấp dẫn!” Mặc dù tôi hoàn toàn đồng ý với điều đó, đôi khi, những cảnh quay nhiều năng lượng và hung hãn là cần thiết cho câu chuyện, nhưng nó không phải là một thứ luật lệ nhất nhất phải tuân thủ. Câu chuyện và các màn trình diễn nên là thứ khiến bộ phim hấp dẫn. Nếu không như vậy, những hình ảnh “đẹp đẽ” đơn thuần sẽ không bao giờ đủ để cứu rỗi một bộ phim vốn dĩ đã chẳng đi đến đâu.

Sau đây là quy trình tư duy của tôi trong việc tìm kiếm các shot tốt nhất cho việc truyền đạt câu chuyện mà tôi đang muốn kể bằng hình ảnh. Cái này dựa trên một thập kỷ làm quay phim và một thập kỷ khác làm đạo diễn của tôi – cùng với 40 năm học tập, vốn thực sự không bao giờ kết thúc. Đây chỉ là những ý kiến cá nhân của tôi, nhưng hy vọng rằng chúng sẽ giúp bạn trau dồi đáng kể khả năng kể chuyện bằng hình ảnh của mình để bạn có thể tự tin nói bạn muốn đặt máy quay ở đâu.

Bước đầu tiên là phải hiểu câu chuyện. Đối với tôi, làm phim là việc khơi gợi các phản ứng cảm xúc ở khán giả khi chúng ta đưa họ đi qua câu chuyện. Và máy quay đóng vai trò quan trọng trong việc thiết lập một kết nối về mặt cảm xúc với người xem, bất kể cảm xúc đó là sự giận dữ, nỗi sợ, tiếng cười, sự tò mò – hay đôi khi là sự bối rối. Vị trí, cách thức và lý do tại sao máy quay được đặt ở một vị trí cụ thể phải luôn để phục vụ cốt lõi cảm xúc của câu chuyện mà chúng ta đang cố gắng kể.

Do đó, tất cả đều bắt đầu từ kịch bản. Thể loại quy định vai trò của máy quay – một bộ phim hài lãng mạn sẽ có cách tiếp cận khác với một bộ phim tâm lý hồi hộp – đó là nơi chúng ta bắt đầu. Bộ phim này thuộc thể loại gì?

Câu hỏi lớn tiếp theo là, chúng ta sẽ tiếp cận theo quan điểm khách quan hay chủ quan. Quan điểm khách quan đến từ một bên thứ ba trung lập – một người quan sát công minh, người chỉ chứng kiến các hành động khi nó diễn ra. Tôi sẽ có xu hướng thiên về cách tiếp cận khách quan khi cảnh quay có nội dung cảm xúc cao. Sự kết hợp của một quan sát trung lập về một vụ giết người, một mất mát bi thảm hoặc một sự tàn bạo khủng khiếp, thực sự có thể làm tăng tác động của nó lên khán giả. Bước lùi lại để chứng kiến một điều gì đó thông qua con mắt không chớp của máy quay, trong một bối cảnh phù hợp, có thể mang lại cảm xúc mạnh mẽ hệt như thể đặt người xem vào ngay giữa hành động. Một điểm nhìn khách quan về cơ bản là máy quay được đặt ở một khoảng cách xa, trong một trường nhìn rộng, không trực diện, hoặc nói chung là một vị trí trung lập ngang tầm mắt.

Một điểm nhìn chủ quan, mặt khác, là hướng tiếp cận tôi thường tìm đến khi muốn đưa khán giả vào bên trong cảm xúc của một hoặc một nhóm các nhân vật – thực sự là chỉ một nhân vật đặc biệt cho mỗi shot. Tôi không nói về điểm nhìn theo nghĩa đen, khi mà khung hình thực sự thể hiện chính xác những gì mà nhân vật đang nhìn thấy (POV shot), mặc dù cũng có lúc chúng ta dùng đến nó. Đúng hơn, điểm nhìn chủ quan đưa máy quay đến gần với điểm nhìn cảm xúc của nhân vật nhất có thể.

Điều quan trọng là bối cảnh, và hiểu về cảm xúc của nhân vật mà bạn chọn để thể hiện điểm nhìn. Trong hầu hết các trường hợp, đây sẽ là nhân vật chính của bạn, nhưng nó có thể thay đổi sang nhân vật khác – thậm chí là trong cùng một cảnh. Một điểm nhìn chủ quan cho phép chúng ta kết nối một cách trực quan với suy nghĩ và cảm xúc của nhân vật. Có phải nhân vật này đang yêu không? Sau đó, chúng ta có thể thấy những cảnh cận xen kẽ của đôi mắt nhân vật nam kết nối với đôi mắt của nhân vật nữ, hoặc đôi mắt nhân vật nam và đôi môi của nhân vật nữ khi cô nói với anh ta. Có phải nhân vật này đang thèm muốn nhân vật kia? Nếu vậy, ánh nhìn của nhân vật có thể tập trung hơn lên cơ thể của đối phương, chúng ta có thể thấy các shot cận của những vùng gợi cảm. Các shot là sự thể hiện mong muốn của nhân vật.

Điểm nhìn chủ quan đòi hỏi đến gần tầm mắt – được biết đến với một tên gọi mang tính kỹ thuật hơn là quy tắc 180 độ. Khi hai nhân vật đang nói chuyện, một đường tưởng tượng được vẽ quanh mặt họ, tạo ra “đường tầm mắt” (eyeline). Máy quay càng gần với đường tầm mắt này, thì khán giả càng thấy thân mật và kết nối với cảm xúc của nhân vật hơn. Người ta nói “đôi mắt là cửa sổ của tâm hồn”, đây là một điều quan trọng cần phải nhớ. Khi bạn có một cuộc trò chuyện căng thẳng với ai đó, bạn nhìn đi đâu? Làm sao bạn biết được liệu họ có thực sự kết nối với bạn không? Họ nhìn vào mắt bạn.

Khoảng cách gần hay xa đường tầm mắt theo chiều dọc đóng một vai trò quan trọng trong sự diễn giải shot quay. Phần lớn thời gian chúng ta sẽ ở ngang tầm mắt của nhân vật, vì đây là kết nối trực tiếp nhất. Tuy nhiên, cũng có lúc, lên trên hoặc xuống dưới đường tầm mắt mang một sức nặng đáng kể. Trong một cảnh nặng nề với nhiều sự đe dọa, bạn có thể chọn quay toàn bộ shot bên dưới đường tầm mắt của nhân vật. Ngoài ra nếu bạn muốn làm nổi bật tính dễ tổn thương trong một cảnh, bạn có thể thử làm điều ngược lại, đặt máy quay bên trên đường tầm mắt để làm giảm sức mạnh của nhân vật.

Tôi thường khuyên các quay phim và đạo diễn trẻ học thêm về diễn xuất. Đây là một phần trong việc phát triển khả năng liên kết với diễn viên, ngoài ra nó còn giúp đặt bản thân bạn vào quan điểm, vị trí của nhân vật. Nếu bạn có thể cảm thông với nhân vật và hiểu được họ cảm thấy như thế nào trong bất kỳ khoảnh khắc cụ thể nào, nó có thể cho bạn rất nhiều gợi ý trong việc nên đặt máy quay ở đâu và máy quay sẽ nhìn thấy những gì.

Blocking là một công cụ cực kỳ quan trong để xác định xem máy quay sẽ đi đâu. Không có lối tắt nào cho mô hình sản xuất “block, setup ánh sáng, diễn tập, quay”. Bất kể việc bạn đã lên kế hoạch sản xuất tỉ mỉ đến mức nào, khi bạn lên hiện trước, luôn phải block toàn bộ cảnh và xem các diễn viên biểu diễn cảnh đó – và sau đó chuẩn bị để thay đổi kế hoạch nếu có một ý tưởng mới (tốt hơn) xuất hiện.

Quan sát diễn viên: họ nhìn đi đâu, họ di chuyển tới đâu. Hãy đặt mình vào dòng suy nghĩ đầy cảm xúc của nhân vật chính trong cảnh. Điều này hầu như luôn đem đến các gợi ý trong việc đặt máy quay ở đâu, cũng như là các cảnh chen mà tôi chưa nghĩ tới. Chuyển động máy quay cũng có thể được thúc đẩy bởi hành động và cảm xúc của nhân vật, và nơi nhân vật di chuyển đến một cách tự nhiên trong quá trình diễn tập. Khi diễn viên đang diễn tập, tôi thường đi xung quanh họ và mường tượng ra vị trí máy quay, đứng sau diễn viên và mường tượng shot qua vai, di chuyển cùng họ từ chỗ này sang chỗ khác để tính toán vị trí dolly, ngồi xuống để xem nếu quay từ dưới lên vào lúc nào thì sẽ tạo ra hiệu ứng cảm xúc gì cho câu thoại của diễn viên.

Địa lý là một yếu tố quan trọng cần xem xét. Địa lý là cấu trúc tổng thể trong câu văn của ngôn ngữ kể chuyện bằng hình ảnh. Nhiều đạo diễn và quay phim dường như quên mất điều này, đặc biệt là khi quay cảnh hành động. Nếu người xem không biết mình đang ở đâu trong bối cảnh, nó có thể tạo ra cảm giác bối rối làm mất sự tập trung đối với câu chuyện.

Các shot toàn giúp thiết lập và nhắc nhở chúng ta về bối cảnh địa lý, còn các shot qua vai có thể giúp chúng ta củng cố cảm quan về yếu tố địa lý và nhắc nhở chúng ta về vị trí của các diễn viên khác trong không gian. Hầu hết các shot thiết lập mang tính khách quan, nhưng không phải lúc nào cũng vậy. Đôi khi một shot chuyển động có thể giúp thiết lập bối cảnh địa lý: dẫn dắt một nhân vật khi họ đi từ bên này sang bên kia là một phương pháp mang tính chủ quan để phân định vị trí địa lý. Cảnh một trung uý cảnh sát giận giữ bước qua hồ bơi của thám tử về phía nhân vật phản diện là một cơ hội tốt để thiết lập cảnh quan địa lý và đưa khán giả vào không gian tâm trí của cảm xúc chủ quan ở nhân vật. Chúng ta không nhất thiết lúc nào cũng cần một shot thiết lập quay toàn cảnh, nhưng chúng ta được hưởng lợi rất nhiều khi làm rõ ý thức về bối cảnh địa lý, giúp thiết lập vị trí của nhân vật trên thế giới – cùng với đó là vị trí của khán giả trên thế giới.

Các cảnh phản ứng là chìa khoá cho bối cảnh về cảm xúc trong một cảnh. Việc nhìn thấy cách nhân vật – đặc biệt là nhân vật chính – phản ứng với một khoảnh khắc giúp thông báo cho khán giả về cách họ nên diễn giải cảnh quay này như thế nào về mặt cảm xúc. Steven Spielberg là một bậc thầy trong việc thể hiện – và nán lại – phản ứng của nhân vật ngay cả trước khi chúng ta thấy họ đang phản ứng lại với cái gì. Đây là cách làm phim chủ quan thuần tuý.

Độ dài tiêu cự của ống kính mà bạn chọn cũng đóng một vai trò đáng kể trong việc kể chuyện bằng hình ảnh, xác định mức độ khoảng cách giữa khán giả và nhân vật. Một shot cận với một ống kính 20mm khác hoàn toàn với một shot cận quay bằng ống 200mm. Hiểu biết sâu sắc về độ dài tiêu cự và khoảng cách tương đối giữa chủ thể với ống kính – dù rằng đây là một chủ đề nằm ngoài phạm vi của bài viết này – là chìa khóa để hiểu được vị trí đặt máy quay.

Tất nhiên, bạn nên nghiên cứu tất cả các loại phim. Xem và học hỏi từ các đạo diễn và quay phim khác. Kể cả bây giờ, sau hơn 30 năm trong ngành, tôi vẫn thường xem đi xem lại để phân tích tổng quát. Việc hiểu các lựa chọn của người khác giúp tôi tiếp tục cải tiến phương pháp của tiếp cận của mình trong việc coverage và blocking. Việc học từ những thứ bạn không thích có thể rất hữu ích, trong việc giúp bạn khám phá ra cái gì là không phù hợp với bạn. Và bằng mọi cách, hãy trải nghiệm. Thời nay, khi tất cả mọi người đều có máy ảnh trên điện thoại, chẳng có lý do gì để không quay và luyện tập. Tìm một đối tượng và quay nó từ tất cả các điểm nhìn và góc độ khác nhau mà bạn có thể nghĩ đến. Xem bạn đã học được gì từ đó và lưu ý cách nó có thể ảnh hưởng đến quyết định của bạn sau này.

Một chia sẻ cuối cùng trước khi chia tay: tôi nhận ra rằng luôn có ít nhất một khoảnh khắc trong mỗi dự án mà lúc đó tôi bị lạc. Lịch trình thay đổi, một số vấn đề không lường trước được yêu cầu thay đổi toàn bộ kế hoạch, hoặc thời gian hay các nguồn lực khác không cho phép chúng tôi thực hiện những gì đã vạch ra trong kế hoạch. Trong trường hợp đó chúng tôi làm gì? Nên đặt máy quay ở đâu? Những khoảnh khắc đó, với toàn bộ crew nhìn bạn và chờ đợi quyết định từ bạn, có thể khiến bạn kinh hãi và suy nhược.

Bí quyết là hãy đưa ra quyết định. Bất kỳ quyết định nào. Tuỳ tiện một chút cũng được. Chỉ cần đặt máy quay ở đâu đó. Bạn có thể nhận ra rằng đó là một quyết định hoàn toàn sai lầm, nhưng qua thời gian, bạn sẽ nhận ra rằng bạn biết đâu là quyết định đúng đắn và theo đó mà điều chỉnh. Bạn nói “Xin lỗi, tôi sai rồi, hãy qua bên này” vẫn tốt hơn là đứng đực ra trước ánh mắt chờ đợi của mọi người trong khi thời gian và tiền bạc lũ lượt đội nón ra đi.

Hãy luôn hướng về câu chuyện. Tập trung vào cốt lõi cảm xúc của cảnh – trong bối cảnh cảm xúc cốt lõi của toàn bộ câu chuyện – và để điều đó mách bảo cho bạn cách đặt máy quay thế nào và ở đâu.