Tik Tok sử dụng nguyên lý nền tảng giống với điện ảnh từ trong thời kỳ đầu.

Tác giả: Caroline Golum
Thuỳ tạm dịch

Với các video ngắn gọn, nhẹ nhàng và dễ xem, Tik Tok ngày càng mở rộng đế chế của mình với sự gia nhập của hằng hà sa số những người làm và xem các video ngắn như vậy – biến nó thành nickelodeon của thế kỷ này. Chỉ với sự chú ý và dữ liệu cá nhân của mình, người dùng Tik Tok có thể truy cập vô số các video nhảy nhót, nhật ký cá nhân của ai đó, những trò hề kỳ quặc, thú cưng làm trò… Người dùng Tik Tok biết cách sử dụng văn bản, các đoạn nhạc phổ biến, các biểu tượng cảm xúc đa dạng… để làm cho các video một phút của họ trở nên thu hút hơn, quay và dựng hoàn toàn trên thiết bị di động.

Một số người đăng tải các video có “giá trị sản xuất” cao hơn so với mặt bằng chung, nhưng đây không phải là một hiện tượng phổ biến. Đối với phần đa những người làm nội dung trên Tik Tok, các video họ làm ra tương đối giống với “phim nhà làm” (home movie) hơn so với một video bóng bẩy trên Instagram chẳng hạn. Kể cả khi bạn không có tài khoản trên mạng xã hội này, thì bạn vẫn xem được rất nhiều bài đăng trên đó thông qua Twitter và Instagram, thậm chí là trên các trang tin. Tik Tok ngày càng trở nên phổ biến – và gây ra nhiều hệ luỵ hơn – từ những phòng họp sang trọng ở thung lũng Silicon đến những khu ổ chuột ở Sài Gòn.

Mặc dù xuất hiện khá trễ, nhưng rõ ràng là các video trên Tik Tok mang đậm dấu ấn của điện ảnh thời kỳ sơ khai, vốn là tiền thân của các sáng tạo sau này. Kỹ thuật nền tảng do Thomas Edison, Georges Méliès, và anh em nhà Brothers Lumière phát triển đã sống lại trong bối cảnh của thời đại kỹ thuật số – vốn từng được chào đón với sự thờ ơ và chế giễu. Ngay từ đầu, phim bị chối bỏ bởi người ta cho rằng đó là một mối đe dọa đối với các hoạt động giải trí “hợp pháp” hơn. Trong suốt tiến trình lịch sử hiện đại, sự phát triển của công nghệ đã gây nên những hoảng loạn, nghi ngờ và lo lắng. “Diễn ngôn” hiện tại về các dịch vụ phát trực tuyến và thị phần ngày càng tăng của nó trong “nền kinh tế dựa trên sự chú ý” cũng là thứ mà điện ảnh ngày trước từng phải đối mặt.

Các màn biểu diễn trực tiếp thống trị nền văn hoá cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, khi việc thưởng thức các tác phẩm của Molière hoặc Berlioz có nghĩa là trả một khoản tiền phù hợp với giá trị của họ. Ngược lại, mức giá tại các nickelodeon hay các rạp chiếu thời kỳ đầu rất rẻ. Hình thức giải trí rẻ tiền này đã thu hút một lượng lớn khán giả bình dân với tất cả những đặc điểm của sự “thấp kém”: dư tiền tiêu vặt và không có goût. Các bầu sô trong thời kỳ tươi đẹp Belle Epoque không bao giờ có thể tưởng tượng được việc hình ảnh đơn thuần có thể thay thế các loại hình nghệ thuật sống động hơn. Họ cũng không thể dự đoán được việc rồi đây phim ảnh cũng giống như cây dây leo len lỏi vượt ra bên ngoài sân khấu – đi vào phòng khách, vào tận túi quần của khán giả ở bất cứ đâu trên thế giới.

Tik Tok ra mắt năm 2016, nhưng sau sự kiện hợp nhất với Musical.ly vào năm 2018, mạng xã hội này trở thành một hiện tượng trên toàn thế giới. Bằng cách kết hợp 2 nền tảng này – cả hai đều được xây dựng trên nền tảng video ngắn, lặp lại và có kèm nhạc – công ty mẹ ByteLab chính thức lũng đoạn thị trường với các video hát nhép và các đoạn vũ đạo cây nhà lá vườn gây sốt. Một thể loại mới xuất hiện nhưng được hưởng ứng rất nhiệt tình trên nền tảng này là cách dạng thách thức: một kiểu nhảy nào đó được viral, và người ta có nhu cầu dự phần vào làn sóng viral đó bằng cách làm một video tương tự. Như tất cả các hiện tượng âm nhạc ở Mỹ, chủng tộc và tuổi tác đóng một vai trò quan trọng, vì các video nhảy nhót thường được thanh thiếu niên yêu thích – thường là người da màu – nên chúng nhanh chóng trở thành xu hướng chính.

Sự kết hợp giữa âm nhạc của người da đen cùng những điệu nhảy xuất hiện ở Mỹ trước thời kỳ nội chiến, nhưng sự bùng nổ của những người chơi piano, nhạc thu âm và điện ảnh vào cuối thế kỷ 19 đã củng cố sự chiếm hữu văn hoá này vào bản sắc dân tộc đang phát triển ở Mỹ. Sức mạnh “ngoại lai” của những hình ảnh chuyển động, dù vô tình hay cố ý, đã được đưa vào môi trường ngay từ đầu. Và có lẽ không có ví dụ nào tốt hơn Cakewalk (1903) của Edison Biograph Company. Việc mô tả điệu nhảy đại chúng này như một loại “của lạ” văn hoá, bộ phim hai phút đã tạo nên một “cơn sốt”, xuất hiện từ giới nô lệ ở tất cả các màu da và trở thành một hiện tượng toàn quốc. The Cake Walk Infernal của George Méliès trong cùng năm đó đã tiếp tục mở rộng sức hút quốc tế của nó.

Hơn một thế kỷ sau, các bà mẹ da trắng và các cô con gái tuổi teen của họ tiếp tục truyền thống có vấn đề này – thường là trong nhà bếp có không gian mở với ánh đèn chiếu từ trên xuống. Khi Jalaiah Harmon, một thanh niên sống tại Atlanta đăng tải video nhảy Renegade của mình lên Instagram và video này của cô được viral trên tất cả mọi nền tảng mạng xã hội, nó trở thành video nhảy nhót đầu tiên của Tik Tok viral thành công. Mặc dù phần lớn các bài đăng không xác nhận Harmon là biên đạo múa đầu tiên, nhưng sai lầm này về cơ bản lại là một sai lầm đúng đắn: theo sau màn viral mở màn thành công của cô vào năm 2019, cô đã nhận được sự hoan nghênh và chú ý từ khán giả trên toàn thế giới, bao gồm cả một vị trí khách mời xứng đáng trên The Ellen Degeneres Show và một bức ảnh thời trang trên tạp chí Teen Vogue.

Dù các học giả có chịu thừa nhận những video nhảy viral trên Tik Tok có giá trị ngang hàng với các nỗ lực ban đầu của Edison và Méliès hay không, thì vị trí hiện tại của nó trong trật tự ngành công nghiệp cũng đã được thiết lập một cách chắc chắn. Nền tảng này ngày càng trở nên phổ biến và các video của người dùng đã mở rộng ra ngoài phạm vi nhảy nhót và hát nhép. Những câu chuyện có cốt truyện và nội dung đang ngày càng xuất hiện nhiều, với vô số tác phẩm có sức truyền cảm như trong capital-C Cinema. Không phải là một trở ngại mà các giới hạn kỹ thuật của Tik Tok phản ánh ngữ pháp hình ảnh tương tự vốn đã tạo nên điện ảnh thời kỳ sơ khai. Trong năm 2020, cũng như năm 1908, thuật giả kim trong edit, stop motion, kịch câm và phụ đề vẫn giúp tạo ra những hình ảnh chuyển động đầy sức hút.

Các video được tạo ra hoàn toàn trong ứng dụng Tik Tok trên điện thoại, với tính năng ghi-dừng giúp loại bỏ nhu cầu sử dụng các bộ dựng phim tuyến tính một cách hiệu quả – một tính năng gợi nhớ trạng thái nguyên thuỷ nhất của phim. Những bộ phim điện ảnh đầu tiên về cơ bản là các phim tài liệu, ghi lại những hoạt động trong đời sống thường ngày, với độ dài phụ thuộc vào khả năng của máy quay. Come Along, Do! (1898) của đạo diễn người Anh Robert W. Paul đã tăng tính tinh vi của phương tiện này bằng cách quay nhiều set-up trên cùng một cuộn phim. Tiền đề của bộ phim rất đơn giản. Trong một shot, một cặp vợ chồng gia đến thăm một phòng trưng bày nghệ thuật. Trong shot tiếp theo, chúng ta thấy họ bước qua cánh cửa.

Việc coi thường các phương pháp thô sơ này là điều hiển nhiên. Nhưng bộ phim đơn giản của Paul đã gieo mầm cho cách kể chuyện bằng hình ảnh đương đại. In-camera cut, cũng không khác phong cách kỹ thuật của các video Tik Tok bây giờ, được xem xét là tiền thân của edit đương đại. Nhà cổ sinh vật học Eliza Petersen dùng công cụ này để đóng một lúc hai, vai một thiên thần ngu ngốc và Chúa toàn năng trong “meatier/meteor” hiện đang được viral rộng rãi. Mang một chiếc mặt nạ K-beauty theo cách có ý đồ, Eliza-trong-vai-Chúa yêu cầu người hầu trung thành của cô làm cho khủng long “có da có thịt hơn” (meatier). Theo kiểu “dad joke” chính hiệu, vị sứ thần ngây thơ hiểu sai yêu cầu của Chúa và đã gửi một quả thiên thạch (meteor) tới Trái Đất. Sau đó, Chúa phải đối mặt với hậu quả… Đấng Sáng Tạo đi lang thang trong Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên, nhạc nền là bài “Mad World” của Gary Jules nghe chỉ muốn trầm cảm.

Cũng như những người đầu tiên làm điện ảnh phải xoay sở hết mức có thể với những cuộn phim ngắn và thiết bị cồng kềnh, người dùng Tik Tok cố gắng nhét càng nhiều thông tin càng tốt vào các video một phút của họ. Một trong những ví dụ tuyệt vời nhất là video “When your new GF is strict” của diễn viên kiêm đạo diễn Joshua Neal, một câu chuyện châm biếm về “anh chồng sợ vợ” đã kiếm được hai triệu lượt xem trên Tik Tok. Trong video đó, Neal dùng kỹ thuật dựng shot-reverse-shot và thay đổi phục trang để đóng 9 vai khác nhau: bản thân anh ta, các thói quen tình dục xấu của anh ta được nhân cách hoá, và những tính tốt trái ngược với chúng.

Nếu sự hài hước là nguyên liệu bí mật bọc đường lên nỗi sợ hãi hiện sinh của chúng ta, thì các video 1 phút trên Tik Tok mang đến cho chúng ta  một chút thú vị giữa những tin tức tiêu cực trên newsfeed mà chúng ta xem hằng ngày. Những người dùng khéo léo sử dụng sức mạnh hiệu quả một cách đáng ngạc nhiên, sử dụng các cú jump cut giật cục và phần nhạc đệm đầy mỉa mai để nhận xét một cách dí dỏm về những thất bại của cá nhân, xã hội và nền kinh tế. Bằng chứng từ nhiều thế kỷ qua cho thấy, những trò lừa bịp được căn thời gian chuẩn, những trò đùa thị giác, và hình ảnh bọn thú cưng làm trò ngu là những thứ dễ hiểu, dễ xem và dễ dàng được hầu hết mọi người yêu thích. Những “chiếc đầm cocktail” này của hài kịch là đặc điểm phổ biến của điện ảnh thời kỳ đầu – nó có khả năng vượt qua mọi rào cản ngôn ngữ. Khi cơn sốt những video nhảy nhót đến rồi đi, thì những trò đùa ngu ngốc và những video bọn mèo làm trò vui luôn luôn được tiếp nhận. Các công cụ tích hợp như phụ đề và các biểu tượng cảm xúc miễn phí giúp cho những thứ hài hước có sức sống hơn, giữ cho Tik Tok trở thành một điểm đến khi người ta cần serotonin một cách nhanh chóng.

Dễ sử dụng và rào cản gia nhập thấp đã biến Tik Tok trở thành một nền tảng tự nhiên cho những người làm phim tự thân. Với camera tích hợp sẵn trên điện thoại, kết nối internet, và một giấc mơ, vậy là người dùng có thể tạo ra cho mình một tác phẩm có khả năng tiếp cận với khán giả toàn cầu – và đôi khi, được công nhận là “chính thống”. Influencer-tự-xưng Addison Rae, người tự hào có tài khoản Tik Tok với hơn 60 triệu lượt người theo dõi, vừa được Miramax ký hợp đồng đóng vai chính trong một bộ phim teen remake có tên là She’s All That. Đó là một kiểu khám phá quay trở lại thời kỳ hoàng kim của phim câm, khi các công ty sản xuất mới nổi tìm thấy những viên kim cương giữa những “viên đá thô bình thường”.

Biến những người trước đây vốn vô danh thành ngôi sao quốc tế là một nét đặc trưng của Hollywood từ những ngày đầu. Năm 1899, Charlotte Smith, một goá phụ trẻ với 3 đứa con, bắt đầu kiếm sống bằng cách cho thuê nhà – trong số khách trọ của bà có “Mr. Murphy,” một tay giám đốc sân khấu của Cummings Stock Company tại Ontario. Murphy đã chọn người con gái lớn của Smiths, Gladys, cho vai diễn đầu tiên trên sân khấu của cô. Sau 10 năm trong nghề, người này gia nhập Biograph Studios của Thomas Edison với nghệ danh “Mary Pickford.” Vào đầu Thế chiến I, cô rời Biograph để đến Famous Players Lasky, nơi cô trở thành ngôi sao sáng giá nhất của Paramount Studio trong tương lai. Sự hoan nghênh của quốc tế và các điều khoản hợp đồng hà khắc của Hollywood đã thúc đẩy Pickford, người chồng của cô lúc đó là Douglas Fairbanks và người bạn của họ là Charlie Chaplin thành lập studio riêng: United Artists.

Những câu chuyện thành công như của Pickford hay Rae vẫn còn rất ít và xa vời, nhưng sự xuất hiện trên màn ảnh vẫn có thể gây được tiếng vang, dù không thành sao, nhưng ít nhất cũng nhận được sự chú ý. Trong vùng lãnh thổ chưa được khám phá của điện ảnh những ngày đầu, cảm giác đáng tin cậy đã thu hút rất nhiều sự chú ý và tạo nên các ngôi sao – kể cả khi nó chỉ kéo dài trong một thời gian ngắn.

Những chuyện dâm tục từ lâu đã trở thành một trong những yếu tố quan trọng của phim ảnh, video – đó có thể là cú nhảy chết người từ tháp Eiffel của Franz Reichelt, tai nạn từ một pha hành động tại gia, hoặc những chuyện lén lút được ghi lại và phát tán công khai. Đối với những người xem Tik Tok (ở Mỹ), các hashtags như #nastyfall hay #highjump là cách để người ta lén lút tìm kiếm các video gây sốc hoặc ghê rợn. Dân làm báo có câu châm ngôn cũ mèm là “if it bleeds, it leads.” Ý chỉ những tin giật gân, gây shock thường thu hút nhiều sự chú ý. Và điều này cũng có thể được áp dụng cho tất cả các phương tiện kỹ thuật số trong thời đại siêu kết nối này. Khán giả ở thời kỳ nào cũng bị thu hút bởi những tiềm năng gây xúc động và sợ hãi của phương tiện.

Sự nổi lên của điện ảnh xảy ra cùng thời điểm với làn sóng “các phong trào cải cách” ở phương-tây-suy-đồi – nó mang mục đích tốt, nhưng không phải lúc nào cũng hiệu quả để cải thiện các mối đe dọa từ chủ nghĩa tư bản công nghiệp. Những nhà làm phim thời kỳ đó tận dụng cơ hội này để quay những câu chuyện thỉnh thoảng buồn cười, mang tính cảnh báo, tập trung vào vấn các vấn đề tính dục, bạo lực hoặc lạm dụng chất kích thích – do đó mở ra các đại lộ mới mà qua đó khán giả có thể tương tác với các tệ nạn xã hội từ một khoảng cách an toàn. Hơn một thế kỷ sao, phê phán xã hội vẫn duy trì một sự hiện diện toàn năng trong bối cảnh quá tải thông tin của chúng ta ngày nay, và các thành viên Tik Tok đang sử dụng các công cụ theo ý của họ để truyền cảm hứng cho các cuộc đối thoại quan trọng về nhiều vấn đề hóc búa nhất của chúng ta.

Bỏ qua chuyện chủ đề, vẫn còn một sự khác biệt đáng chú ý giữa các bộ phim giật gân ngày xưa và làn sóng các auteur tự học ngày nay. Bản chất thân mật vốn có từ các video do người dùng tạo ra, rất nhiều trong số chúng có sự góp mặt của người sáng tạo, tạo ra một “không gian an toàn” mà ai cũng biết để chỉ ra và xem xét về sự lo lắng, bất an và thành kiến. Sự phổ biến của Tik Tok trong cộng đồng những người trẻ và vị thành niên là một cơ sở chứng minh cho sự thay đổi về quan niệm giới tính và bản dạng giới.

Lớn lên trong môi trường mà điện thoại thông minh đã trở nên phổ biến, những công dân kỹ thuật số này sử dụng sự hiểu biết bẩm sinh của mình về “sự hài hước mạng” để chọc cười những đứa bạn đồng lứa thiếu hiểu biết hơn của họ. Nhà báo EJ Dickson, viết trên tờ Rolling Stone vào tháng 10 năm 2020, đã chỉ ra một xu hướng phản ứng của các cô gái tuổi vị thành niên đối với các tin nhắn thoại mang tính lăng mạ của người yêu cũ như một cách hạ gục nam tính độc hại theo lối vô tư. Nguồn gốc của hiện tượng này là hai bài đăng của một cặp học sinh trung học 18 tuổi: đầu tiên là của Isabella (@trapmoneybella), và bài phản hồi ngay sau đó của Tenley (@tenleyearles). Vòng quay có ý thức xã hội này trên Tik Tok truyền cảm hứng cho những kẻ bắt chước từ tất cả các nền tảng: Isabella và Tenley đã “được gắn thẻ vào 10 đến 15 video trên Tik Tok,” mà theo Dickson mô tả là “tương tự nhau, vừa vui nhộn và khó xem.”

Sáng tạo và lặp lại trong vùng chạng vạng của tiếng cười và nước mắt, người ta dùng sự mong manh của mình và chuyển sự chế giễu ra khỏi bản thân, hướng mũi nhọn về phía những kẻ gây sự với họ. Với ngoại hình sáng láng và hơn 20 nghìn lượt theo dõi, các bài đăng của @derekisstraight có giọng điệu nhăn nhở nhưng đầy tự mãn. “Bất cứ khi nào tôi cảm thấy bất an về việc làm người đồng tính, tôi chỉ cần nghĩ về nơi mình đến” – Derek đặt gương mặt thiên thần của mình bên cạnh những hình ảnh về địa ngục, dù nó không dễ xem nhưng đây là một ví dụ về phương cách phô bày vẻ đẹp hình thể trên internet.

Những đoạn phim ngắn là một phần trong bối cảnh truyền thông của chúng ta trong hơn một thế kỷ qua. Và bây giờ, các nghệ sĩ đã tìm ra cách để kể những câu chuyện tinh vi, thu hút sự chú ý của khán giả đến các vấn đề xã hội gây bức xúc, trong một khoảng thời gian cực ngắn. Khi những người gác cổng đầu thế kỷ 20 đã nhanh chóng loại bỏ những thử nghiệm điện ảnh đầu tiên, thì những nỗ lực như Workers Leaving the Factory (1895) của Lumières hay A Terrible Night (1896) của Méliès đã giành được vị trí xứng đáng của mình với tư cách là các tác phẩm điện ảnh mang tính đột phá. Như các tổ tiên một-cuộn-phim của mình, các video Tik Tok đang được xem như những thứ giải trí rẻ tiền và hời hợt, chủ dùng một lần. Tình thế “hôm nay ở đó, ngày mai biến mất” của nó khiến các video này trở nên đặc biệt khó bảo tồn – một thực tế đáng tiếc khiến những bộ phim đầu tiên đã mãi mãi mất đi với thời gian.

Trước năm 1950, tất cả các bộ phim đều được quay bằng phim nitrate, hợp chất vốn dễ bay hơi: không hiếm các trường hợp các bộ sưu tập không được bảo quản tốt bắt lửa và phát nổ. Câu hỏi về tác quyền và quyền sở hữu đã dẫn đến nhiều hệ luỵ không hay. Sở dĩ chúng ta vẫn còn xem được một số bộ phim trong giai đoạn đầu là bởi vì nó có những giá trị nhất định: những tác phẩm được đưa vào bảo tàng, hoặc nó mang tính độc đáo. Nhưng cơ hội được lưu trữ và bảo quản không áp dụng cho tất cả các phim trong thời kỳ thể nghiệm đó. Họ có thể giữ lại các phương tiện sản xuất, và tìm cách lưu trữ các tác phẩm của họ hoặc không. Nhưng Tik Tok – nền tảng và tác phẩm – không được thiết kế để ở lại lâu dài. Bỏ qua tính nghệ thuật và bình luận xã hội, những nội dung được ưa chuộng bởi các thời đại làm phim khác nhau là phi vật chất – miễn là nó thu hút và gây mất tập trung. Nhưng như cách mà họ nói ở Paris – quê hương của Méliès: Plus ça change – càng thay đổi thì lại càng giữ nguyên.