Thuỳ tổng hợp

John Boorman – nhà làm phim người Anh từng nhận được đề cử Oscar cho phim Deliverance (hạng mục Phim hay nhất và Đạo diễn xuất sắc nhất) và Hope and Glory (hạng mục Phim hay nhất, Đạo diễn xuất sắc nhất và Kịch bản gốc xuất sắc nhất) – chia sẻ:

Tôi không “băm” các cảnh quay nhiều cho lắm, và tôi cũng không thích quay quá nhiều take. Lý do là, đầu tiên, điều tôi muốn làm là cho các diễn viên thấy rằng bất cứ khi nào máy chạy, đoạn phim đó sẽ xuất hiện trong phim. Nếu bạn quay từ nhiều góc khác nhau, thì mọi người sẽ có thái độ kiểu: “Cái này chắc gì đã lên phim, không cần quan tâm quá làm gì.” Vậy nên tôi cố gắng để duy trì được một sức ép nhất định. Mọi thứ phải được chuẩn bị thật kỹ lưỡng, và sau đó chỉ cần máy chạy là xong. Mọi người phải đạt được hiệu suất tối đa của mình vào lúc đó. Và tôi không bao giờ in quá hai take. Sẽ rất chán khi phải ngồi xem dailies hàng giờ đồng hồ, và cuối cùng thì bạn cũng sẽ đánh mất khả năng nhận định, phán đoán của mình. Lúc bạn xem đến take thứ 6 thì chắc gì bạn đã nhớ được take đầu ra sao. Vậy nên tôi quay rất ít phim. Ví dụ, tôi thường không quay các master shot, do đó, rất dễ cắt ghép các cảnh với nhau. Tôi quay 5 ngày thay vì 6 ngày như hầu hết mọi người vẫn làm, và ngày thứ 6 thì tôi vào phòng dựng để kiểm tra kết quả của một tuần quay vừa rồi. Và sau đó tôi có một ngày nữa để chuẩn bị các shot quay cho tuần tiếp theo.

Tất nhiên, việc quay ít góc, ít take có nghĩa là tôi có thể sẽ gặp rắc rối trong phòng dựng và ôm đầu hối hận vì đã làm như vậy. Nó là một tình thế tiến thoái lưỡng nan. Nhưng đạo diễn Kurosawa đã có một giải pháp rất thú vị để giải quyết vấn đề này. Càng nhiều kinh nghiệm, phim của ông càng được lên kế hoạch một cách chính xác và kỹ lưỡng hơn. Nhưng khi ông vào phòng dựng, ông thường hối hận vì đã không quay nhiều góc hơn. Vậy nên ông thuê một người quay phim chuyên quay các shot bổ sung cho mọi cảnh quay một cách bí mật, thường là với ống kính có tiêu cự dài. Người này sẽ quay cận khi Kurosawa quay toàn, ông ta quay các cảnh chen hay cutaway trong các cảnh thoại… đại loại vậy. Và sau đó Kurosawa sẽ chỉ xử lý những đoạn phim đó khi ông thực sự cần nó cho bản dựng. Ông cũng không bao giờ hỏi người kia đã quay những gì, bởi vì ông không muốn các yếu tố ngẫu nhiên làm ảnh hưởng đến kế hoạch ban đầu của ông. Tôi nghĩ là ông đã xử lý vấn đề này một cách rất đúng đắn. Bởi vì nếu bạn quay hai máy quay, vốn là điều tôi không bao giờ làm, thì bạn sẽ phải thỏa hiệp với cả hai. Và làm phim là việc tập trung mọi thứ vào một điểm nhất định. Nhưng nếu bạn có hai máy quay, bạn liên tục phải đưa ra những quyết định thỏa hiệp.

Còn với David Fincher, là một người nổi tiếng với “takes issue” – đạo diễn này có thói quen quay rất nhiều take cho một cảnh – đã chia sẻ trong một cuộc nói chuyện tại BAFTA về lý do tại sao ông lại làm như vậy:

Triết lý của tôi là, bạn tốn 250,000 usd cho bối cảnh, chi 5000 usd một ngày cho hệ thống âm thanh, 8000 usd tiền đèn, 150,000 usd chi phí thuê nhân sự. Bạn sẽ gọi các diễn viên đến từ khắp nơi trên thế giới, để họ ở trong các khách sạn mắc tiền. Chẳng lẽ lại có ai đó muốn cho họ nghỉ càng sớm càng tốt sao? Ai lại làm thể chứ? Nếu tôi đưa bạn từ Việt Nam đến Mỹ để quay, tôi muốn đảm bảo rằng tôi có được thứ mà tôi muốn khi bỏ tất cả những tiền của đó để mời bạn đến.

Khi diễn viên chưa thật “nhập” được vào nhân vật, thì kể cả khi họ đã thuộc thoại, đã biết mình cần phải làm gì, cũng sẽ có lúc giữa chừng họ quên mất, và vậy là phải làm lại.

Nhưng quy trình của tôi là, tôi sẽ yêu cầu diễn lại. 17-18, 25 lần. Bởi vì nếu diễn viên là những người thông minh và tận tâm, họ sẽ biết mình cần phải làm gì, cần phải cho đạo diễn xem cái gì. Và sự trình bày của họ kiểu như một tấm màng nhựa mỏng trong suốt kỳ quặc nằm giữa điều tôi muốn và điều họ muốn. Sẽ có lúc tôi sẵn sàng cho diễn viên biết tôi muốn chính xác cái gì. Nhưng tôi thường cảm thấy nó vớ vẩn và có vẻ kiểm soát quá mức. Vậy nên điều tôi làm là khuyến khích diễn viên thể hiện những gì tuyệt vời nhất của họ và chúng tôi sẽ quay lại các màn biểu diễn đó.

Diễn viên thường cảm thấy rằng như vậy là được rồi. Có rất nhiều người tài năng với nhiều giải Oscar. Họ biết màn biểu diễn của mình. Nhưng tôi muốn thách thức họ làm sao để diễn xuất của họ vượt ra ngoài ký ức cơ bắp. Tôi muốn người diễn viên biết rõ họ phải ngồi chỗ nào trên cái ghế đó. Tôi muốn họ thật sự cảm thấy thoải mái vì đó là nhà của họ. Muốn họ có thể bước vào phòng và ném áo khoác lên đi văng như một thói quen. Khi bạn làm điều đó liên tục 15 lần, bạn sẽ bắt đầu có cảm giác quen thuộc như là bạn thực sự sống ở đó vậy.

Tôi không phải là kiểu đạo diễn muốn chỉ bảo diễn viên làm điều này điều kia theo ý mình muốn, dùng họ như những quân tốt trên bàn cờ. Tôi không bao giờ có thể làm vậy. Đối với tôi, nếu bạn có thể giúp diễn viên thể hiện được màn biểu diễn xuất sắc nhất của họ thì tất cả mọi người đều có lợi. Đó là toàn bộ mục đích tồn tại của việc chúng ta ở đây, làm phim. Chúng ta quay phim để làm những điều này trở nên tuyệt vời. Máy quay sẽ nhốt người diễn viên trong trong hổ phách vĩnh viễn. Việc ai đó đi từ hậu cảnh ra tới tiền cảnh và trở thành một phần của hành động thực sự là một phép màu. Lúc này, họ là người nắm quyền, và việc của tôi là tạo ra môi trường để họ có thể làm điều đó. Và việc đó đôi khi có nghĩa là bạn phải hành xử một cách tàn nhẫn để có được sự chú ý của mọi người.

Chúng ta không thể cứu một cảnh bằng coverage. Tôi sẽ không cho phép việc diễn viên còn chuếnh choáng sau một đêm say sưa làm ảnh hưởng đến cách tôi cắt dựng. Tôi sẽ không cho phép những cơn bực dọc vô cớ của diễn viên làm lũng đoạn câu chuyện. Tôi sẽ quay cho bằng được một master shot tốt, có thể là 3 take tốt nhưng có những điểm khác nhau. Rồi tôi sẽ thực hiện các shot coverage. Và quay 1-2-3 shot qua vai xuất sắc khiến tôi thấy thú vị. Và tôi sẽ đưa tất cả những cái đó vào phòng dựng. Dù tôi chỉ lấy một shot, nhưng tôi sẽ cắt cảnh theo cách mà tôi muốn cắt. Tôi muốn cắt cảnh vì câu chuyện cần phải cắt như vậy chứ không phải là vì sự thoải mái của ai đó.

Vậy thì, đối với bạn, bạn nên học tập John Boorman (và Kurosawa) – lên kế hoạch thật kỹ trước khi quay và lên hiện trường chỉ quay những gì cần thiết. Hay bắt chước Fincher – quay càng nhiều càng tốt và về hậu kỳ quyết định sau? Họ đều là những đạo diễn bậc thầy với rất nhiều thành tựu đã được thế giới công nhận, vậy thì ai đúng – ai sai?

Câu trả lời là tất cả đều đúng, và bạn muốn làm gì là tuỳ thuộc ở bạn, tuỳ thuộc bản chất con người bạn, tuỳ thuộc câu chuyện của bạn, và tuỳ thuộc điều kiện của bạn (ví dụ như mức ngân sách, thành viên trong đoàn, diễn viên…)

John Boorman (và Kurosawa) có quan điểm của họ về việc làm phim thế nào để hiệu quả nhất trong giới hạn về thời gian và ngân sách của họ. Việc quay ít take đòi hỏi người đạo diễn phải có khả năng kiểm soát cao, và cũng khiến họ phải đối mặt với các rủi ro trong hậu kỳ. Nhưng họ chấp nhận những điều đó và xử lý nó một cách tốt đẹp để cho ra được bộ phim hay. Việc kiểm soát mọi thứ một cách chặt chẽ cũng làm cho họ cảm thấy thoải mái hơn khi làm phim.

Còn đối với Fincher, ông có khả năng nhìn ra được sự khác nhau vi tế giữa hàng chục take hao hao giống nhau đó (Fincher làm việc với những diễn viên đại tài và cả những crew member đại tài nên việc các take hao hao giống nhau là chuyện bình thường). Và ông thoải mái với việc để mọi thứ tự nhiên diễn ra và ông cần mọi thứ tự nhiên một cách chính xác. Và hơn hết, ông có đủ chi phí để làm những chuyện như vậy.

Còn bạn? Điều gì khiến bạn cảm thấy thoải mái? Bạn có thể kiểm soát tình huống nào? Và bạn có đủ nguồn lực để thực hiện điều đó không? Câu trả lời hoàn toàn phụ thuộc vào bạn.

À mình cũng nhận ra một điều là một trong những lý do khiến David Fincher thực hiện hàng chục take cho một cảnh là để loại bỏ “cảm xúc con người”. Phim của Fincher hầu hết đều rất chính xác, chắc chắn. Và việc loại bỏ “cảm xúc con người” được thực hiện bằng cách để diễn viên diễn đi diễn lại thật nhiều lần mà không đưa ra các chỉ đạo diễn xuất cụ thể, nhằm giúp diễn viên có được sự chính xác tuyệt đối trong chuyển động nhưng vẫn mang vẻ tự nhiên, mà không làm xuất hiện “cảm xúc con người”, bởi nó đã trở thành một thói quen, mang đến một cảm giác chắc chắn, “sạch sẽ”. Trong khi Stanley Kubrick, dù cũng là một người với “takes issue” nhưng ông sử dụng việc quay đi quay lại nhiều lần để kích động, khiêu khích những cảm xúc mà ông tìm kiếm ở diễn viên, thao túng họ bằng các mẹo tâm lý nhằm có được diễn xuất kịch tính mà ông muốn. Rõ ràng là, “takes issue” thì cũng có “takes issue” this, “takes issue” that. Mỗi đạo diễn có lý do và cách thức thực hiện riêng cho mỗi lựa chọn kỹ thuật của họ nhằm tạo ra dấu ấn phong cách nghệ thuật riêng.