Tác giả: Julia Galef
Thuỳ chỉnh lại dựa trên bản dịch của Phuong Quach

Hãy tưởng tượng bạn là một người lính và bạn đang ở trong một trận giao tranh gay gắt. Bạn có thể là một đấu sĩ La Mã, một xạ thủ thời trung cổ hay một chiến binh Zulu. Dù là ở thời nào, ở đâu, có những thứ không hề thay đổi. Khi nồng độ adrenaline trong máu tăng lên, bạn hành động theo phản xạ để bảo vệ bản thân và đồng đội của mình, và đánh bại kẻ thù.

Bây giờ, bạn hãy tưởng tượng mình ở vai trò khác hơn một chút, trinh sát. Công việc của một trinh sát không phải là tấn công hay phòng thủ. Công việc của người trinh sát là hiểu vấn đề. Trinh sát là người ra ngoài, lập bản đồ địa hình, xác định các chướng ngại. Người trinh sát cần biết được rằng có một cây cầu ở vị trí thuận tiện, bắc một con qua sông. Nhưng trên tất cả, người trinh sát cần biết thực chất có cái gì ở cây cầu đó, càng chính xác càng tốt. Và thực tế là trong quân đội cả người lính và người trinh sát đều quan trọng. Nhưng bạn cũng có thể coi mỗi vị trí này là một kiểu tư duy khác nhau – đây là một ẩn dụ về cách mỗi chúng ta xử lý thông tin và các ý tưởng trong cuộc sống hằng ngày. Điều tôi muốn nói đến hôm nay là khả năng phán đoán tốt, khả năng dự đoán chính xác và đưa ra các quyết định đúng đắn, phụ thuộc nhiều đến việc bạn thuộc kiểu tư duy nào.

Để minh hoạ các kiểu tư duy này trong thực tế, hãy cùng trở lại với nước Pháp vào thế kỷ 19, một tờ giấy trông vô hại đã khởi đầu một trong những vụ bê bối chính trị lớn nhất trong lịch sử. Nó được phát hiện năm 1894 bởi các sĩ quan trong bộ tổng tham mưu của Pháp. Tờ giấy đã bị xé vụn và ném vào sọt rác, nhưng khi người ghép chúng lại với nhau, họ đã phát hiện có ai đó trong doanh ngũ đang bán bí mật quân sự cho Đức.

Người ta đã tiến hành một cuộc điều tra lớn, và nghi ngờ của họ nhanh chóng tập trung vào một người có tên là Alfred Dreyfus. Ông có lí lịch trong sạch, chưa từng có hành vi sai phạm, và người ta cũng không tìm thấy động cơ nào. Nhưng Dreyfus là người Do Thái duy nhất được giữ chức sĩ quan, và không may lúc đó, quân đội Pháp có tâm lý bài Do Thái. Họ so nét chữ của Dreyfus với nét chữ trên mẩu giấy đó và kết luận chúng trùng khớp với nhau, dù tới những chuyên gia phân tích nét chữ cũng không dám chắc là chúng thực sự tương đồng. Họ đã lục soát căn hộ của Dreyfus, để truy tìm dấu vết tình báo. Họ lục tung đống tài liệu của ông và không tìm được gì. Điều này càng khiến họ tin rằng Dreyfus không chỉ có tội, mà còn ranh ma nữa, vì rõ ràng ông đã giấu hết chứng cứ trước khi họ đến nhà lục soát.

Tiếp theo, họ đi điều tra lai lịch của ông xem liệu có bất cứ chi tiết buộc tội nào không. Họ nói chuyện với giáo viên của ông, và biết được hồi còn đi học, ông đã học nhiều ngoại ngữ, càng làm rõ ông có tham vọng cấu kết với chính phủ nước ngoài thời gian sau này. Giáo viên của ông cũng nói rằng Dreyfus mệnh danh là người có trí nhớ tốt,, điều này cũng rất đáng nghi, đúng không? Bạn biết đó, vì một điệp viên phải ghi nhớ rất nhiều thứ.

Cho nên vụ việc được đưa ra tòa và Dreyfus bị kết tội. Sau đó, họ đưa ông ra quảng trường công và tiến hành tước bỏ huy hiệu trên đồng phục ông rồi bẻ đôi thanh gươm của ông. Đây được gọi là Buổi giáng chức Dreyfus (Degradation of Dreyfus). Và ông phải chịu án tù chung thân tại một nơi đặt tên rất khéo: Đảo Quỷ, là một vùng khô cằn sỏi đá ở ngoài khơi bờ biển Nam Mĩ. Thế là ông bị đẩy ra đó, và trong những ngày sống đơn độc, ông đã viết thư cho chính phủ Pháp, hết lá này đến lá khác, cầu xin họ điều tra lại vụ việc để thấy được ông vô tội. Nhưng Pháp cho rằng họ đã giải quyết xong vấn đề rồi.

Tôi thấy có một chỗ rất hay ho trong Vụ án Dreyfus chính là tại sao các sĩ quan ấy lại cực kì quả quyết rằng Dreyfus có tội. Ý tôi là, bạn có thể cho rằng họ dựng chuyện để gài ông ấy, là họ cố tình đẩy ông vào tù. Nhưng các nhà sử học không hề nghĩ đến điều này. Chúng ta chỉ có thể nói, các sĩ quan đã một mực tin rằng Dreyfus có tội. Điều này khiến ta tự hỏi: Chuyện này phản ánh gì về tư duy con người khi ta xem những chứng cứ vụn vặt là đủ thuyết phục để luận tội một người?

Đây là ví dụ cho cái mà khoa học gọi là “Lý giải có động cơ” (motivated reasoning). Đây là hiện tượng mà những động cơ hình thành vô thức, chính là những khát khao và nỗi sợ của chúng ta, quy định cách ta lý giải thông tin. Một số thông tin, ý tưởng, nghe ra thì có vẻ hợp lý. Ta muốn nó là đúng. Ta muốn bênh vực nó. Còn những thông tin, ý tưởng khác đều là kẻ thù, và chúng ta muốn bác bỏ chúng. Nên đây là lí do tôi gọi “Lý giải có động cơ” là “tư duy người lính.”

Chắc hầu hết các bạn chưa từng bắt bớ một sĩ quan Pháp gốc Do Thái nào vì tội phản quốc, tôi nghĩ thế, nhưng khi xem thể thao hay chính trị, chắc bạn có để ý là mỗi khi trọng tài tuyên bố rằng đội mà bạn thích phạm lỗi, ví dụ vậy, thì bạn thường hào hứng tìm cho ra lý do tại sao trọng tài sai. Nhưng khi anh ta tuyên bố đội đối thủ phạm lỗi: thiệt hết sẩy! Đó là ví dụ hay mà tôi nhớ ra thôi, đừng mổ xẻ nó kĩ quá. Hay như vầy, chắc bạn từng đọc một bài báo hay bài nghiên cứu bàn về chính sách gây tranh cãi nào đó, Án tử hình chẳng hạn. Giả sử các bạn ủng hộ án tử hình, thì khi các nhà nghiên cứu đưa ra các bằng chứng cho thấy nó không hiệu quả, bạn sẽ tìm mọi cách để chứng minh rằng nghiên cứu đó không thuyết phục. Nhưng nếu nó chứng tỏ án tử hình là hiệu quả, thì bạn sẽ có xu hướng cho rằng đó là bài nghiên cứu hay. Và ngược lại: nếu các bạn không ủng hộ án tử hình, các xu hướng tương tự cũng xuất hiện.

Đánh giá của chúng ta bị chi phối rất nhiều bởi phe mà chúng ta chọn, một cách vô thức. Đây là một xu hướng phổ biến. Nó quy định cách chúng ta nghĩ về sức khỏe, các mối quan hệ, cách chúng ta quyết định khi bầu cử, cũng như quan điểm của ta về công bằng hay đạo đức. Điều tôi sợ nhất về lý giải có động cơ, hay còn gọi là tư duy người lính, là độ vô thức kinh khủng của nó. Chúng ta vẫn có thể tin là mình khách quan và công bằng rồi cuối cùng hủy hoại cuộc đời của một người vô tội.

Tuy nhiên, may cho Dreyfus, chuyện vẫn chưa kết thúc. Thượng tá Picquart là một sĩ quan cấp cao khác của quân đội Pháp. Giống hầu hết mọi người, ông cho rằng Dreyfus có tội. Cũng giống nhiều người trong quân đội, ông cũng là người có quan điểm bài Do Thái. Nhưng đến một lúc, Picquart bắt đầu nghi ngờ: “Lỡ chúng ta hiểu lầm Dreyfus thì sao?” Chuyện là, ông đã phát hiện bằng chứng chứng tỏ công việc tình báo cho Đức vẫn diễn ra, ngay cả khi Dreyfus đã vào nhà giam. Và ông cũng phát hiện rằng một sĩ quan khác trong quân đội có nét chữ hoàn toàn khớp với bản ghi chép, giống hơn rất nhiều so với chữ viết tay của Dreyfus. Ông đã đem những phát hiện này đưa cho cấp trên, nhưng đáng thất vọng là họ cũng không thèm quan tâm, cũng không thèm nghiêm túc lí giải những gì ông phát hiện, họ kiểu như: “Ờ, Picquart à, những thứ này chỉ cho thấy còn một gián điệp nữa, và hắn biết nhái theo nét chữ của Dreyfus, hắn đã tiếp quản hoạt động gián điệp sau khi Dreyfus bị bắt. Nhưng Dreyfus vẫn có tội.” Cuối cùng, Picquart cũng giải oan thành công cho Dreyfus. Nhưng ông đã mất đến 10 năm, và trong mười năm đó, bản thân ông cũng vào tù mấy năm vì tội bất trung với quân đội.

Nhiều người thấy Picquart không phải anh hùng thật sự trong vụ này vì ông cũng có tư tưởng bài Do Thái. Tôi đồng ý rằng bài Do Thái là không tốt. Nhưng cá nhân tôi cho rằng, việc Picquart là người bài Do Thái lại khiến cho điều ông làm đáng ngưỡng mộ hơn, vì ông cũng có cùng những định kiến, và cùng lí do để có định kiến như các sĩ quan đồng nghiệp của mình, nhưng nỗ lực tìm ra sự thật và giữ vững nó của ông đã vượt lên tất cả.

Nên đối với tôi, Picquart là một ví dụ điển hình cho người sở hữu “tư duy trinh sát.” Động lực chính của họ không phải là bênh vực ý này, chống lại ý kia. Động lực của họ là biết được sự thật một cách chân thực và chính xác nhất có thể, ngay cả khi sự thật chẳng đẹp đẽ hay dễ chịu gì. Đây chính là cách tư duy mà tôi đặc biệt đam mê. Và trong vài năm qua, tôi đã nghiên cứu để tìm cho ra điều gì làm nên tư duy trinh sát. Tại sao có người, ít ra là đôi khi, lại có thể gạt bỏ định kiến, sự thiên vị và động lực của mình chỉ để tìm ra được sự thật và chứng cứ càng khách quan càng tốt?

Câu trả lời chính là cảm xúc. Cũng giống như cách tư duy người lính gắn liền những cảm xúc như phòng thủ hay lòng trung thành, thì tư duy trinh sát cũng vậy. Chỉ có điều nó gắn với những cảm xúc khác. Ví dụ, người trinh sát rất tò mò. Họ thường thấy vui khi học được điều gì mới hoặc cảm thấy ngứa ngáy muốn tìm lời giải cho một câu đố. Óc tò mò của họ thường bị kích thích khi bắt gặp chuyện gì đó đi ngược lại mong muốn của họ. Người trinh sát cũng có những phẩm chất khác nhau. Họ có xu hướng tin rằng việc tự xét lại niềm tin của mình là một việc làm đúng đắn, và họ ít khi nhận xét một người hay thay đổi suy nghĩ là yếu đuối. Quan trọng hơn cả, nền tảng tư duy của người trinh sát, cái khẳng định giá trị cá nhân của họ không gắn với việc họ đúng hay sai về bất kỳ một chủ đề cụ thể nào. Cho nên dù họ có thể tin vào án tử hình. Nhưng nếu nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng nó không phải là một giải pháp hiệu quả, thì họ vẫn có thể nói, “Ủa, hình như tôi nhầm rồi. Nhưng điều đó không có nghĩa là tôi xấu xa hay ngu ngốc.”

Các đặc trưng này là những thứ mà các nhà nghiên cứu thấy rằng có liên quan tới khả năng phán đoán tốt, và cá nhân tôi cũng đồng ý như vậy. Điều chủ yếu tôi muốn nhắn nhủ với các bạn qua những đặc trưng này chính là: điều quan trọng không phải là bạn thông minh cỡ nào hay biết nhiều bao nhiêu. Thật ra, chúng không hề liên quan đến chỉ số IQ. Chúng nói về cách bạn cảm nhận. Có một câu nói mà tôi luôn tâm đắc, của Saint-Exupéry, tác giả cuốn “Hoàng tử bé.” Ông nói, “Nếu bạn muốn đóng một con tàu, đừng thúc giục thuyền viên của mình đi khai thác gỗ, ra lệnh và chỉ định nhiệm vụ cho họ. Thay vào đó, hãy làm họ khao khát đại dương mênh mông vô tận.”

Nói cách khác, tôi tin rằng, nếu ta thật sự muốn cải thiện đánh giá của mình với tư cách cá nhân và xã hội, cái ta cần nhất là không phải là việc có nhiều thêm những hướng dẫn về mặt logic, hùng biện, xác suất hay kinh tế học, dù những thứ này đều tương đối có giá trị. Thứ chúng ta cần nhất để áp dụng tốt những quy tắc này là một bộ óc tư duy trinh sát. Chúng ta cần thay đổi cách cảm nhận. Chúng ta cần học cách cảm thấy tự hào thay vì xấu hổ khi chúng ta thấy rằng mình có thể đã hiểu sai về thứ gì đó. Chúng ta cần học cách cảm thấy tò mò thay vì cảnh giác khi chúng ta bắt gặp một số thông tin đi ngược lại niềm tin của mình.

Cho nên, câu hỏi tôi muốn đặt ra cho các bạn là: Các bạn mong muốn điều gì nhất? Bạn khao khát bảo vệ niềm tin của riêng mình, hay muốn thấy thế giới càng rõ ràng càng tốt?