Tác giả: Sheila Marie Orfano
Thuỳ biên dịch

Người ta tìm thấy xác chết của một samurai trong một lùm tre yên tĩnh. Các nhân chứng của vụ án, từng người một kể lại sự kiện đã diễn ra dựa trên những gì họ đã chứng kiến. Khi họ kể lại câu chuyện của mình, dù rằng mọi lời khai đều hợp lý, nhưng chúng lại không giống nhau. Mỗi nhân chứng có một phiên bản riêng của họ về sự kiện này, trong đó tất cả họ đều dính líu vào vụ án.

Đây chính là tiền đề của “In a Grove,” một truyện ngắn được xuất bản vào đầu những năm 1920 của tác giả người Nhật Ryūnosuke Akutagawa. Câu chuyện này còn được biết đến dưới một tên gọi khác là “Rashomon.” Vào năm 1950, nhà làm phim người Nhật Akira Kurosawa chuyển thể hai chuyện ngắn của Akutagawa thành một bộ phim. Bộ phim này đã giới thiệu cho thế giới một phép ẩn dụ văn hoá lâu đời đã biến đổi hiểu biết của chúng ta về sự thật, công lý và trí nhớ của con người. (Ở Việt Nam chúng ta có truyện ngụ ngôn “Thầy bói xem voi”)

Hiệu ứng Rashomon mô tả một tình huống trong đó mỗi cá nhân đưa ra các bản mô tả khác nhau đáng kể nhưng có mức độ hợp lý tương đương nhau về cùng một sự kiện. Thường được dùng để làm nổi bật sự không đáng tin cậy của các nhân chứng, hiệu ứng Rashomon thường xảy ra trong hai điều kiện cụ thể. Đầu tiên: không có bằng chứng để xác minh điều gì đã thật sự xảy ra. Và thứ hai: có áp lực phải đưa đến một kết luận, thường được tạo ra do một nhân vật có thẩm quyền đang cố gắng xác định sự thật cuối cùng.

Nhưng hiệu ứng Rashomon lại làm suy yếu chính lí tưởng về một sự thật khách quan đơn nhất. Từ các chất liệu gốc, Akutagawa và Kurosawa sử dụng các công cụ của các phương tiện [media, ở đây là văn bản (đối với Akutagawa) và phim (đối với Kurosawa)] của riêng họ để làm cho lời khai của mỗi nhân vật có sức nặng ngang nhau, biến mỗi nhân chứng thành một người kể chuyện không đáng tin cậy. Không có bất kỳ gợi ý nào về việc bản mô tả của ai là chính xác nhất, khán giả không thể nào chỉ ra được là nên tin ai. Thay vào đó, mỗi lời khai đều có mức độ trung thực ngang nhau, và khán giả bị bỏ lại với sự hoài nghi của mình trong việc xét đoán ai là người đáng bị kết tội đã kết thúc cuộc đời của người samurai.

Một số người sẽ cảm thấy khá khó chịu vì cốt truyện kiểu này phá hỏng kỳ vọng của họ về kết thúc của những chuyện bí ẩn. Nhưng bằng việc từ chối đưa ra câu trả lời rõ ràng, hai nghệ sĩ này đã thể hiện được sự lộn xộn và phức tạp của sự thật và trí nhớ con người.

Các nhà thần kinh học đã phát hiện ra rằng, trong quá trình hình thành trí nhớ, việc giải thích các thông tin hình ảnh của chúng ta bị ảnh hưởng bởi kinh nghiệm trước đây và các thành kiến bên trong của chúng ta. Một số các thành kiến này tương đối độc nhất đối với một cá nhân, nhưng một số khác mang tính phổ quát hơn. Ví dụ, thành kiến vị kỷ có thể ảnh hưởng đến chúng ta, dẫn đến việc chúng ta định hình lại ký ức một cách vô thức theo hướng mang lại ánh sáng tích cực cho hành động của mình. Kể cả khi chúng ta có thể mã hoá ký ức đó một cách chính xác, chúng ta vẫn có thể hợp nhất các thông tin mới, làm thay đổi ký ức này trong quá trình chúng ta nhớ lại nó. Và khi chúng ta tiếp tục hồi tưởng lại sự kiện đó sau này, chúng ta thường nhớ thêm cả những ký ức được tô vẽ thêm vào chứ không phải chỉ những trải nghiệm gốc ban đầu của chúng ta.

Những hiện tượng tâm lý cơ bản này có nghĩa là hiệu ứng Rashomon có thể xuất hiện ở bất kỳ đâu. Trong sinh học, các nhà khoa học sử dụng cùng một tập dữ liệu và áp dụng cùng phương pháp phân tích thường công bố các kết quả khác nhau. Các nhà nhân chủng học thường xuyên phải vật lộn với sự ảnh hưởng của các nền tảng cá nhân lên nhận thức của một chuyên gia. Chúng ta có một ví dụ rất nổi tiếng với trường hợp hai nhà nhân chủng học cùng ghé thăm một ngôi làng người Mexico ở Tepoztlan. Người đầu tiên mô tả rằng cuộc sống của người dân tại ngôi làng này là rất hạnh phúc và mãn nguyện. Trong khi đó, người thứ hai ghi nhận rằng dân làng này rất hoang tưởng và cáu kỉnh.

Ngoài các chuyên gia, hiệu ứng Rashomon cũng có thể tác động lên công chúng, đặc biệt là đối với các sự kiện phức tạp của thể giới. Ví dụ, sau hội nghị thượng đỉnh về an ninh năm 2015 giữa Mỹ và các nhà lãnh đạo của các quốc gia Ả Rập, truyền thông đưa ra những tin tức rất khác nhau về kết quả của hội nghị này. Một số tuyên bố rằng nó diễn ra rất suôn sẻ, một số khác thì lại gọi đây là một thất bại toàn diện.

Thật hấp dẫn khi nói về việc tại sao nhận thức của mỗi người lại khác nhau. Nhưng có lẽ câu hỏi quan trọng hơn mà hiệu ứng Rashomon đặt ra là: Cái gì là thật? Liệu có tồn tại tình huống nào mà ở đó một “sự thật khách quan” không tồn tại không? Các phiên bản khác nhau của cùng một sự kiện có thể cho chúng ta biết những gì về thời gian, địa điểm và những người có liên quan? Và làm thế nào để chúng ta đưa ra các quyết định nhóm nếu tất cả mọi người đều nắm giữ và tiếp cận các thông tin khác nhau, với các nền tảng khác nhau và những định kiến khác nhau? Như hầu hết tất cả những câu hỏi khác, những câu hỏi này không có câu trả lời chắc chắn. Nhưng tầm quan trọng lâu dài của câu chuyện do Akutagawa viết chính là việc nó chỉ ra rằng có thể có giá trị khi chấp nhận sự mơ hồ.