Tác giả: John Jurgensen
Thuỳ biên dịch từ bài viết trên The Wall Street Journal

Martin Scorsese đã dành gần như toàn bộ đời mình để làm phim. Nhưng sau 27 phim điện ảnh và 16 phim tài liệu, ông nói rằng mỗi lần làm phim đều như bắt đầu lại từ đầu.

Ông chia sẻ: “Tôi có cảm giác rằng mình chỉ đang quay theo kịch bản – nó có lẽ là kịch bản hay nhất từng được thực hiện – tôi không biết mình đang làm gì, ở đâu hay tại sao mình lại ở đây. Tôi có thể đi sâu hơn được không? Có thể đẩy mọi thứ tới đâu? Tôi có thể học được gì? Không phải là về chuyện làm phim mà là về cuộc sống. Bạn hiểu tôi nói gì chứ?”

Trong suốt 6 năm trời thực hiện phim Killers of the Flower Moon, Scorsese và những người cộng tác của ông đã đập vụn một kịch bản hoàn chỉnh và đảo cấu trúc của phim từ trong ra ngoài. Ông để cho nam chính của phim là Leonardo DiCaprio từ một anh hùng trở thành kẻ phản diện.

Cùng với đó, những sửa đổi triệt để khác về mặt kịch bản và câu chuyện của ông cũng khiến cho các studio lớn của Hollywood sợ hãi và  từ chối sản xuất bộ phim này. Scorsese lại bước tiếp trên một con đường quen thuộc nhưng cũng gây ra nhiều quan ngại: tìm một ai đó mới chịu chi tiền để ông làm phim và đưa nó lên màn ảnh.

Ông nói: “Đây là việc đòi hỏi và thuyết phục người đầu tư phải tin tưởng rằng bạn sẽ giúp họ lấy lại những gì họ bỏ ra. Nhưng trên thực tế thì chẳng ai biết được điều gì sẽ xảy ra trong tương lai, cuộc sống mà.”

Scorsese cũng gặp phải rất nhiều thách thức khi phải tự mình phụ trách một câu chuyện đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về lịch sử, văn hoá và nỗi đau của người Mỹ bản địa. Lấy bối cảnh ở Oklahoma những năm 1920, Killers of the Flower Moon dựa trên cuốn sách cùng tên của David Grann kể về một chuỗi những sự kiện có thật được biết đến với cái tên Triều đại Khủng bố (Reign of Terror), khi hàng chục thành viên của bộ tộc Osage bị giết hại bởi những người ngoại tộc vì thèm muốn quyền khai thác khoáng sản quý giá của họ.

Trong 60 năm làm phim, Scorsese đã nâng tầm thể loại phim tội phạm với việc thêm vào đó những giá trị nhân văn, những chi tiết tinh xảo và những cú máy đầy kịch tính. Ông đào sâu những khía cạnh của đức tin trong The Last Temptation of Christ và sự băng hoại đạo đức trong The Wolf of Wall Street. Ông phân tích sự vĩ đại của các nghệ sĩ khác trong những bộ phim tài liệu của mình về Bob Dylan, George Harrison và nhiều người khác. Nhưng bất chấp những thành tựu đã được công nhận của mình, Scorsese, nay đã 81 tuổi, vẫn là một người học trò trên còn đường tìm kiếm những sự thật bên trong một câu chuyện và cách để ghi lại chúng.

Năm 2019 khi Scorsese lần đầu đến Oklahoma thăm các trưởng lão của bộ tộc Osage và tìm kiếm các địa điểm quay phim tiềm năng, ông đã choáng ngợp bởi địa hình ở đây. Ngựa hoang sải vó trên đồi, những con đường dài chạy qua đồng cỏ tới chân trời.

Với khung cảnh đó trải rộng trước mắt, ông nói “vấn đề là không biết đặt máy quay ở đâu.”

Khi nói về phim, tay của Scorsese chuyển động một cách chính xác và đầy kiểm soát. Hai bàn tay xoè ra, úp lại, khum vào nhau, chỉ vào lòng bàn tay, như thể ông đang lật giở kho lưu trữ phim khổng lồ trong đầu mình. Ông đề cập đến những đạo diễn tiên phong như John Ford, Allan Dwan, Pier Paolo Pasolini và Marco Bellocchio như thể họ là người quen chung của tất cả mọi người.

Ngôn ngữ hình ảnh của Scorsese bị ảnh hưởng bởi cảnh trí ngột ngạt ở khu ông sống, khu phía đông của Manhattan.

Ông nói: “Ý niệm của tôi về không gian là những hành lang dài và hẹp, những sàn gạch cũ tơi tả, những cây cầu thang bên trong và bên ngoài những tòa nhà, những bóng đèn trần. Không gian bị chia nhỏ bởi các vách ngăn, bờ tường. Khép kín và nhiều góc cạnh với những ngóc ngách ẩn giấu. Đó là cách mà tôi nhìn thế giới.”

Khi còn nhỏ, ông thường xuyên lui tới các rạp chiếu phim quanh thành phố, phim ảnh giúp ông hiểu hơn về bản thân và những pha trộn bản sắc trong môi trường sống của ông. Italy và Mỹ. Công giáo và tội phạm.

Những thứ ông tiếp xúc trong thời thơ ấu định hình phong cách kể chuyện và mô típ nhân vật trong phim của ông khi trở thành người làm phim: những bộ phim Ý chiếu trên truyền hình như The Bicycle Thief và Paisan mà ông thường coi với các thành viên trong gia đình, vốn là những người có gốc Sicilia. Sự cô lập do chứng hen suyễn của ông và sự rảnh rỗi của cha mẹ cho phép ông xem rất nhiều phim. Ông thường đến đến rạp chiếu phim với thầy của mình là một Linh mục Công giáo có tên là Cha Francis Principe, và hai người đã thảo luận rất nhiều sau mỗi lần đi xem phim như vậy.

Từ tất cả những kiến thức về điện ảnh đó, ông đã làm ra những bộ phim độc đáo mang đậm dấu ấn cá nhân.

Ông nói: “Tất cả những yếu tố đó được thể hiện rất mạnh mẽ trong Mean Streets.”

Đó là bộ phim điện ảnh thứ ba của ông, trong đó ông cũng đóng vai trò là đồng biên kịch, chứa toàn bộ quan sát của ông trong suốt 30 năm cuộc đời đối với cuộc sống tại Little Italy. Những kẻ lừa đảo, các băng đảng mafia và những kẻ cho vay nặng lãi là những người sống xung quanh hai nhân vật do Harvey Keitel và Robert De Niro thủ vai trong bộ phim năm 1973.

Ông nói: “Tôi đã may mắn là người sống sót sau tất cả những thứ đó, và rồi tôi đưa tất cả vào Raging Bull.”

De Niro đã hướng Scorsese trở lại làm việc bằng cách đẩy câu chuyện về võ sĩ quyền anh Jake LaMotta cho ông. Đạo diễn đã kể một câu chuyện về bạo lực nam giới trên nền phim trắng đen với những khung hình có bố cục ảo diện của De Niro trên võ đài. Được phát hành năm 1980, Raging Bull mang đến cho De Niro một giải Oscar cho diễn viên chính xuất sắc nhất, Thelma Schoonmaker nhận giải Oscar cho dựng phim xuất sắc nhất. Đây cũng là bộ phim đầu tiên mà Scorsese nhận được đề cử Oscar cho đạo diễn xuất sắc nhất (ông nhận giải Oscar đầu tiên của mình vào năm 2007 với phim The Departed.)

Chính De Niro là “nàng thơ” trong giai đoạn đầu sự nghiệp điện ảnh của Scorsese. Ông cũng là người giới thiệu DiCaprio cho vị đạo diễn này. Năm 1992, De Niro đã rất ấn tượng bởi diễn xuất của DiCaprio lúc đó 18 tuổi khi anh đóng vai chính trong phim This Boy’s Life, trong phim này De Niro đóng vai người cha dượng bạo hành.

Cho tới nay, Scorsese đã làm 6 phim với DiCaprio (bắt đầu từ năm 2002 với phim Gangs of New York) và 10 phim với De Niro. Killers of the Flower Moon là phim dài đầu tiên của Scorsese mà hai diễn viên này đóng chung.

Trong suốt quá trình sản xuất phim đạo diễn phải tìm cách cân bằng giữa hai cách tiếp cận khác nhau đối với các vai diễn của họ: De Niro ngắn gọn, DiCaprio mở rộng. “Nói ra thì dài lắm!” Scorsese vừa nói vừa cười, nhớ lại những cuộc thảo luận bất tận với DiCaprio trên trường quay và sự ứng biến trong những cảnh của anh với De Niro. “Bob không muốn nói chuyện. Thỉnh thoảng Bob và tôi nhìn nhau và đảo mắt một chút. Và chúng tôi nói với anh ấy rằng, ‘anh không cần phải thoại đoạn đó’.”

Trước đây, Scorsese đã từng đắm mình trong thế giới của những người theo đạo phật ở Tây Tạng (trong phim Kundun) và những người theo đạo cơ đốc ở Nhật Bản vào thế kỷ 17 ( trong phim Silence). Nhưng vết thương hở trong mối quan hệ của người Mỹ bản địa với người da trắng ở Hoa Kỳ – cùng với một cuộc tranh luận ồn ào trên khía cạnh văn hoá về việc ai nên là người kể những câu của những dân tộc bị áp bức trong lịch sử – khiến Killers of the Flower Moon trở nên đặc biệt căng thẳng. Đã có rất nhiều cuộc trò chuyện giữa DiCaprio, Scorsese và biên kịch Eric Roth dẫn đến việc thay đổi kịch bản phim. Để hiểu được trọn vẹn bộ phim mà họ đã làm, hãy xem xét những thứ mà họ đã không làm.

Kịch bản gốc của phim đặt trọng tâm vào cuộc điều tra hình sự đối với những vụ giết người Osage của một cơ quan điều tra non trẻ mà bây giờ được biết đến với tên gọi là FBI. DiCaprio ban đầu được chỉ định đóng vai điều tra viên chính của văn phòng, Tom White.

Nhưng bất chấp tình yêu của Scorsese đối với nền văn minh phương tây, việc sử dụng quan điểm của pháp luật không thực sự thuyết phục khi kể câu chuyện này. Và nhân tiện, việc có một nhân vật anh hùng tên là White sẽ vô hình chung trở thành một sự mỉa mai đối với những người làm phim đang cố gắng né mô típ cứu tinh người da trắng quen thuộc của Hollywood.

DiCaprio đề nghi quay gót. Anh thà đóng vai Ernest Burkhart, một người đàn ông yếu đuối kết hôn với một người phụ nữ Osage và rơi vào âm mưu giết hại những người trong gia đình cô, cộng đồng của cô. De Niro là chú của Ernest, một ông trùm gia súc ở Oklahoma và bề ngoài có vẻ là đồng minh của người Osage, thậm chí còn nói được ngôn ngữ của họ.

White, điều tra viên liên bang (do Jesse Plemons thủ vai), cũng xuất hiện nhưng là vào cuối phim. Thay vào đó, Scorsese kể câu chuyện xung quanh những mâu thuẫn trong cuộc sống của Ernest và người vợ Osage của anh là Mollie Kyle do Lily Gladstone thủ vai. Ernest yêu vợ mình nhưng lại để cho chú mình lên kế hoạch đầu độc cô từ từ. Trong khi đó, Mollie dường như từ chối nhìn nhận cái ác trong con người của Ernest.

Cùng với phong cảnh ở Oklahoma, Scorsese đã ghi lại cuộc sống diễn ra bên trong những ngôi nhà của người Osage. Ông nói: “Nó cho phép chúng ta tham gia vào câu chuyện ngay từ đầu… Toàn bộ nơi này là tội ác. Toàn bộ nơi này là đồng loã. Chúng ta đồng loã với những người đến đây.”

Đạo diễn casting Ellen Lewis, người đã giúp Scorsese tìm ra những gương mặt phù hợp cho các bộ phim của mình, bắt đầu từ Goodfellas, nói rằng sự phấn khích quyết định cách tiếp cận với tác phẩm mới này. Bà nói “Mỗi lần đều như mới, như thể đây là lần đầu chúng tôi làm việc này vậy.”

Những bộ phim tiếp theo của ông có thể bao gồm các tác phẩm chuyển thể từ tiểu thuyết của Marilynne Robinson như Home và một cuốn sách khác của Grann, câu chuyện về vụ đắm tàu The Wager.

Điều gì khiến Scorsese bắt tay khám phá những điều mới mẻ như vậy ở độ tuổi 80? Lewis nói: “Sự tò mò và cởi mở vô tận. Sự đồng cảm, quan điểm cứng rắn từ xuất thân của ông và tinh thần của ông, đó là một phần quan trọng trong cuộc đời của ông.”

Giống như bất kỳ đạo diễn nào từng làm việc lâu năm ở Hollywood, Scorsese có mối quan hệ thân thiết với các hãng phim lớn.

Paramount Pictures không thích cách tiếp cận của ông đối với câu chuyện của Killers of the Flower Moon, cũng như kinh phí khổng lồ mà dự án này đòi hỏi. Bên hãng phim nói ‘ chúng tôi ủng hộ phiên bản khác, chung tôi không thể ủng hộ cho phiên bản này của câu chuyện,’ và đó là trước cả khi kịch bản mới hoàn thành trong đó DiCaprio đóng vai một nhân vật đáng khinh với hàm răng vàng khè.

Đây là lần thứ hai liên tiếp, một công ty công nghệ nhảy vào và cung cấp ngân sách cho Scorsese làm phim.

Trước đó, Paramount cũng đã từ chối thực hiện The Irishman, một dự án đánh dấu sự trở lại đầy tham vọng của Scorsese với thể loại phim gangster. Sau cùng thì Netflix nhảy vào đảm nhận dự án này và chi rất nhiều tiền vào visual effects để làm cho De Niro, Al Pacino và Joe Pesci già đi trong câu chuyện kéo dài hàng thập kỷ này.

Apple đã giúp cứu Killers of the Flower Moon. Vào thời điểm nó nhảy vào dự án, công ty này vẫn đang cố gắng chứng minh rằng mình cũng có thể sánh với một hãng phim lớn. Nền tảng phát trực tuyến của nó còn khá mới và những show ăn khách như Ted Lasso hay những bộ phim như CODA cũng chưa được phát hành. Apple hợp tác với Paramount để phát hành Killers of the Flower Moon tại ráp trước khi ra mắt trên nền tảng phát trực tuyến của mình là Apple TV+.

Trong lúc tương lai của Killers of the Flower Moon vẫn chưa được quyết định, Scorsese đã rất lo lắng, một phần là lo lắng cho tương lai của gia đình ông. Vợ ông là Helen Morris đang phải đối mặt với bệnh Parkinson. Họ có một người con gái đang trong độ tuổi 20, và Scorsese cũng có 2 người con gái lớn khác (ông trải qua 4 lần hôn nhân trước đó) và hai cháu gái. Những vấn đề hiện sinh như kinh tế gia đình, thừa kế tài sản… cũng có thể là gánh nặng đối với những nhà làm phim có tầm nhìn bậc nhất.

Bạn của ông là Fran Lebowitz kể lại rằng Scorsese có một phân khu riêng trong bộ nhớ của mình để lưu trữ những lỗi mà ông đã mắc phải trong phim của mình, bao gồm toàn bộ màu sắc của một trong những kiệt tác của ông.

“Ông ấy kể đi kể lại với tôi rằng: Anh có biết Taxi Driver gặp lỗi gì không Fran? Màu đỏ. Studio không cho tôi tiền để chỉnh màu. Đó là lý do màu sắc trong phim đó trông khó chịu đến vậy.”

Khi thực hiện hai bộ phim tài liệu về Lebowitz, một nhà văn khôi hài và là một biểu tượng của thành phố New York, Scorsese có một điều kiện. Fran Lebowitz kể lại: “Ổng nói: ‘Điều kiện là thế này – chúng ta sẽ không rời Manhattan.’ Và chúng tôi bắt tay nhau.”

Mặc dù có lối sống riêng nhưng Scorsese vẫn thích phiêu lưu với tư cách là một nghệ sĩ. Lebowitz chia sẻ: “Hầu hết những người ở tuổi ông ấy, dù có là nghệ sĩ hay không, thường không làm những việc mà trước đây họ thường hay làm nữa. Tôi thấy, Marty hào hứng với những dự án tương lai y hệt như cách ông hào hứng với những dự án trước đây. Có rất ít nghệ sĩ làm được điều này.”

Khi ông ngoài 70 tuổi, mọi người bắt đầu hỏi quan điểm của bản thân ông về cái chết. Đối với một người đạo diễn đã dàn dựng rất nhiều vụ giết người trong phim của mình, cái chết đối với ông mà nói không phải là một chủ đề gì quá nhạy cảm. Ông bảo: “Tôi luôn nghĩ về nó.”

Ông ấy vẫn bận rộn như ông vẫn luôn như vậy trong thập kỷ qua. bắt đầu với The Wolf of Wall Street, một tác phẩm nổi tiếng về chủ nghĩa khoái lạc những năm 1980. Ông truyền tải về tác động ăn mòn của tiền bạc với những phân cảnh điên cuồng của những người môi giới chứng khoán, ma tuý và tình dục. Sau đó ông khám phá những cuộc đấu tranh tinh thần của các linh mục Dòng Tên và những người Nhật theo đạo Cơ Đốc trong phim Silence. Ông thực hiện các bộ phim tài liệu về ca sĩ nhạc rock David Johansen của New York Dolls và Rolling Thunder Revue, chuyến lưu diễn có sự tham gia của Bob Dylan giữa những năm 70. Ngoài những bộ phim do chính ông đạo diễn, Scorsese còn giúp sản xuất các dự án như bộ phim về tiểu sử của Leonard Bernstein.

Dù ông làm việc rất năng suất, ông vẫn lo sợ mỗi khi điện thoại reo hay tin nhắn đến. Ông sợ nhận được tin xấu về bạn mình, tất cả đều đã lớn tuổi và không thể nào biết trước được mọi người còn bao nhiêu thời gian cho nhau.

Tháng tám vừa qua, Robbie Robertson mất ở tuổi 80. Cựu trưởng nhóm nhạc The Band và là một người tiên phong của phong trào Americana, ông là bạn tâm giao của Scorsese từ những năm 70. Hai người họ đã thực hiện phim The Last Waltz, một phim hòa nhạc mang tính bước ngoặt năm 1978, đây cũng là sản phẩm âm nhạc cuối cùng của The band.

Scorsese cho biết: “Nhóm nhạc The Band đã tan rã, bộ phim “New York, New York” của tôi không thành công. Chúng tôi đã trải qua rất nhiều ngày cố gắng tìm xem liệu bản thân có còn chút sáng tạo nào không. Chúng tôi giúp nhau theo cách đó mà không cần phải nói ra. Ông ấy sẽ chơi nhạc cho tôi, tôi cho ông ấy xem phim. Chúng tôi đi từ bữa tiệc này đến bữa tiệc khác trên khắp thế giới. Tôi phát hiện ra rằng tất cả những bữa tiệc đều giống nhau.”

Ngày đó, Robertson thường nhắm hờ mắt, phì phèo điếu thuốc và nhìn người bạn làm phim của mình huyên thuyên cả ngày.

Scorsese vừa cười vừa kể lại: “Ổng lúc nào cũng ngầu đét, điềm tĩnh lạnh lùng. Còn tôi lúc nào cũng nóng nảy, láu táu. Trời ơi!”

Killers of the Flower Moon là một bộ phim mà đạo diễn dành tặng cho Robertson, người đã viết nhạc cho phim này và cho nhiều dự án khác của Scorsese kể từ Raging Bull. Robertson, là thành viên của bộ lạc nơi mẹ ông lớn lên ở Canada, đã thiết kế âm thanh cho phim Killers of the Flower Moon với nhạc cụ chủ đạo là guitar điện và trống của người bản địa, tạo ra những âm thanh ma mị.

Geoffrey Standing Bear, tộc trưởng của bộ tộc Osage, nhớ lại, trong buổi gặp đầu tiên giữa các lãnh đạo người Osage với Scorsese và một nhóm nhỏ các nhà sản xuất của ông, đạo diễn đã trao đổi rất nhiều với mọi người về cách thức làm việc, cùng với đó, ông cũng lắng nghe và kể chuyện rất nhiều. (Sau đó Scorsese còn gửi cho họ một DVD của Silence). Tộc trưởng cho biết, mọi thứ từ việc lên kế hoạch sản xuất đến các cân nhắc điều chỉnh trong dựng phim, người Osage đều được tham gia.

“Đó là câu chuyện của chúng tôi. Chúng tôi kể nó. Và chúng tôi có những người giỏi nhất trên thế giới để giúp thực hiện nó.”

Scorsese quyết định mở đầu phim bằng nghi lễ tẩu của người Osage và những nghi thức khác như đám cưới và đặt tên cho em bé. Nhưng những khoảnh khắc đời thời của người Mỹ bản địa trong phim lại tạo ra tác động mạnh mẽ đến kinh ngạc. Trong một cảnh, Mollie và các chị em của cô tụ tập trong một bữa tiệc, cười đùa, nô giỡn và trò chuyện với nhau – tất cả đều bằng ngôn ngữ Osage – về những người đàn ông da trắng xung quanh họ. Scorsese setup cảnh đó nhưng để cho các diễn viên tự quyết định lời thoại, khuyến khích họ ứng biến trong cảnh.

Standing Bear nói: “Họ nói chuyện với nhau bằng tiếng Osage. Đây là điều gần như không còn nữa, và chúng tôi muốn nó trở lại. Cảnh đó khiến ngôn ngữ của chúng tôi trở nên thực sự sống động.”

Trong một cuộc trao đổi ngắn tại liên hoan phim Cannes, nơi Killers of the Flower Moon được công chiếu lần đầu tiên trên thế giới, chúng ta thấy những mối quan hệ hợp tác như vậy có thể mong manh tới mức nào. Trong buổi họp báo (tổ chức vào tháng 5, trước cuộc đình công của các diễn viên), DiCaprio mô tả, team đã thực hiện nghiên cứu và tìm kiếm những câu chuyện của người Osage dưới góc nhìn gần với nhân loại học.

Khi được hỏi ý kiến, Lily Gladstone, người ngồi bên cạnh DiCaprio, cười khúc khích rồi lịch sự phản đối cách dùng từ của người bạn diễn. Nữ diễn viên gốc Blackfeet và Nez Perce cho biết: “Người Mỹ bản địa chúng tôi đã quen với việc các nhà nhân chủng học đến và thắc mắc về mọi thứ mà chúng tôi làm.” Ngược lại, cô cho biết, Scorsese và nhóm của ông sử dụng các nhân vật phức tạp để “vén màn” lịch sử bằng một phương cách mang tính nghệ thuật.

Giữa những người Osage và những người sống chung với họ, săn lùng họ, Scorsese nhìn thấy tính hai mặt mà ông đã xem xét nó dưới nhiều góc độ khác nhau trong hầu hết các phim của mình. Nỗi ám ảnh về công giáo của một tên tội phạm trong Mean Streets. Cơn thịnh nộ chính đáng của một người cảnh vệ ảo tưởng trong Taxi Driver. Những tay anh chị xã hội đen mặc kệ cho bạo lực diễn ra nhân danh gia đình và lòng trung thành trong Goodfellas, Casino và The Irishman.

Khi thực hiện phim Killers of the Flower Moon, Scorsese đã cố gắng nắm bắt được cách cách nhân vật trượt giữa lòng tin và sự phản bội, tình yêu và những vụ giết người, sự trung thực và sự mục nát về mặt đạo đức.

Đạo diễn cho biết: “Ở đó bạn có thể thấy những người làm dịch vụ tang lễ lấy cắp đồ trang sức từ thi thể người chết.”