Thuỳ viết

Đợt mình đi coi cái phim La Passion de Dodin Bouffant xong thì có ở lại một chút nghe đạo diễn Trần Anh Hùng giao lưu với khán giả. Mình không còn nhớ được chi tiết của buổi trò chuyện, nhưng mình vẫn ấn tượng một cách sâu sắc về cách đạo diễn Trần Anh Hùng giới thiệu phim. Đó là kiểu giới thiệu phim cực kỳ thuyết phục của một người đã đi qua hàng chục, hàng trăm buổi pitching trong một nỗ lực khiến các nhà đầu tư bỏ tiền làm phim.

Lời giới thiệu súc tích, được bố cục một cách mạch lạc và lôi cuốn để thể hiện ra được những giá trị cốt lõi của bộ phim một cách trực tiếp nhất, dễ hiểu nhất nhưng vẫn giữ cho người nghe cảm nhận được chiều sâu của nó. Dễ hiểu dễ tiếp cận nhưng không hề qua loa đại khái, sâu sắc nhưng không hề nặng nề đày đoạ.

Nghe đạo diễn Trần Anh Hùng nói, mình hình dung được cái hàm lượng chất xám cũng như khối lượng lao động mà những người làm phim đã bỏ ra để biến phim từ một manh nha ý tưởng thành một tác phẩm hoàn chỉnh trên màn ảnh và được công chiếu trên toàn thế giới. Chỉ riêng lời giới thiệu phim cũng đã được đầu tư chuẩn bị một cách hết sức kỹ lưỡng. Cũng đúng thôi, vì lời giới thiệu phim là một trong những dạng thức tồn tại đầu tiên của bộ phim mà.

Trong quá trình giao lưu, có rất nhiều câu hỏi được đặt ra cho đạo diễn Trần Anh Hùng về quá trình sáng tạo và cảm hứng. Đạo diễn chỉ nhã nhặn nói rằng đó là kết quả của một quá trình dài lao động của cả cá nhân lẫn tập thể, chứ không phải là một cảm hứng nhất thời. Ý tưởng ra đời, được thử thách và biến đổi liên tục bởi kiến thức, kinh nghiệm và thực nghiệm để dẫn đến kết quả cuối cùng.

Xét cho cùng, một tác phẩm nghệ thuật là một sản phẩm của quá trình lao động, cũng như mọi sản phẩm khác trên đời. Một tác phẩm tốt hội tụ rất nhiều yếu tố bao gồm: sức lao động, chất xám, nỗ lực, sáng tạo, sự kiên trì, công nghệ kỹ thuật và tình yêu…

Sáng nay mình và bạn có tham dự một buổi trò chuyện về cuộc đời và tác phẩm của hai hoạ sĩ lớn của nền mỹ thuật Việt Nam là Lê Phổ và Vũ Cao Đàm. Trong buổi trò chuyện, có một câu hỏi rất thú vị được đặt ra là, dù xuất phát từ trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Đông Dương có rất nhiều hoạ sĩ xuất chúng và gây được tiếng vang nhưng tại sao trên thị trường hiện nay chúng ta chỉ thấy tranh của một vài người được bán, trong đó có Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Mai Trung Thứ… và một số ít những tên tuổi khác.

Câu trả lời mà bọn mình nhận được cũng thú vị không kém. Vì Lê Phổ, Vũ Cao Đàm… ký hợp đồng dài hạn với nhà Findlay và việc sáng tác đối với họ là nghĩa vụ bắt buộc. Do đó họ đã làm ra rất nhiều tác phẩm, rất nhiều trong số đó có giá trị thương mại cao và được người mua săn đón.

Rõ ràng là trong điều kiện buộc phải liên lục sáng tác thì kỹ năng và tư duy nghệ thuật của tác giả liên tục được mài dũa và làm cho sắc bén. Nếu kết hợp với tình yêu và trí tuệ, sẽ có rất nhiều tác phẩm xuất chúng ra đời.

Tính quan trọng của sự liên tục trong hoạt động nghệ thuật là một trong những điều mà các nghệ sĩ lớn nhỏ thường xuyên đề cập đến xuyên suốt trong lịch sử. Nếu nhìn vấn đề theo hướng thống kê, có thể thấy hầu hết những nghệ sĩ có những tác phẩm xuất chúng cũng là những người có số lượng sáng tác khổng lồ. Trong thời kỳ đỉnh cao của mình, Van Gogh vẽ một bức tranh mỗi ngày. Bob Dylan đã viết hơn 600 bài hát. Charles Dickens đã viết 15 tiểu thuyết, vô số truyện ngắn và bài báo. Shakespeare đã viết khoảng 40 vở kịch và vô số thơ… Tuy rằng số lượng tác phẩm nhiều không đồng nghĩa rằng người nghệ sĩ đó có tác phẩm xuất chúng, nhưng những người xuất chúng thường không chỉ có một số ít tác phẩm.

Làm nghệ thuật chính là lao động, không khác. Ngoài việc bỏ sức lao động, việc làm nghệ thuật đòi hỏi người nghệ sĩ phải liên tục đổi mới, liên tục trau dồi, hay nói cách khác là liên tục thực hành sáng tạo. Làm nghệ thuật cũng đòi hỏi nhiều chất xám như làm bác sĩ, kỹ sư hay nhà khoa học. Và những người tạo ra những tác phẩm nghệ thuật vĩ đại đều là những con người lao động chân chính.

Bukowski nói: “Cậu ấy hỏi tôi rằng, điều gì biến một người trở thành nhà văn? Tôi nói: đơn giản lắm, hoặc là anh viết, hoặc là anh đi nhảy cầu đi.”

Ý tưởng sáng tạo và cảm hứng là những yếu tố giúp khích lệ tinh thần. Nhưng quá trình sáng tác là quá trình lao động và để có được một tác phẩm hoàn chỉnh thì ý tưởng và cảm hứng thôi là không đủ. Người nghệ sĩ phải bắt tay vào làm việc, phải chịu trách nhiệm và phải thành thực với tác phẩm của mình.

Một câu hỏi thú vị khác là: Lê Phổ và Vũ Cao Đàm là người Pháp hay người Việt? Nghệ thuật của Lê Phổ và Vũ Cao Đàm là nghệ thuật của Pháp hay của Việt Nam?

Người làm phim cũng hỏi câu hỏi tương tự: Trần Anh Hùng là người Pháp hay người Việt? Phim của Trần Anh Hùng là phim Pháp hay phim Việt Nam?

Jean-Noël Christine nói rằng: “… tâm trí là một tổng thể mà ta không thể tạm bằng lòng với việc chia cắt nó thành những rối loạn riêng rẽ, […] con người không phải là máy móc mà là một thực thể sống, tư duy, đau khổ gắn chặt với một lịch sử xây dựng nên và xác định con người đó (lịch sử ra đời của chủ thể, lịch sử của cha mẹ, của tổ tiên, của cộng đồng…), một chủ thể của chính lịch sử cá nhân mình.”

Xét về mặt cá nhân, Lê Phổ, Vũ Cao Đàm và Trần Anh Hùng đều là những người gốc Việt và có những tiếp xúc nhất định với các yếu tố văn hoá Việt Nam, nhưng thụ hưởng nền giáo dục và văn hoá của Pháp, của phương Tây. So với những nghệ sĩ/người làm phim sinh ra, lớn lên và lao động tại Việt Nam, họ có những con mắt nhìn khác, tư duy khác và cách tiếp cận khác. Trong một số tác phẩm của mình, họ dùng các phương tiện, cách biểu đạt và tư duy của phương tây để diễn tả những chủ thể mang tính Việt. Các sáng tác của họ mang tính cá nhân, ghi dấu ấn của những điều họ đã trải qua trong cuộc đời của chính mình. Việc xác định một cách rạch ròi rằng họ là người Pháp hay người Việt và nghệ thuật của họ là của Pháp hay của Việt Nam có vẻ không mấy cần thiết. Bởi vì cá nhân họ và các tác phẩm của họ là tổng hòa của tất cả những yếu tố thuộc về lịch sử cá nhân con người họ. Đó là một sự thật mà không ai có thể phủ nhận được hay thay đổi được cả.

Einstein nói: “Cái mà tôi cho là có giá trị đích thực trong các hoạt động của con người không phải là nhà nước, mà là cá thể sáng tạo và cá thể cảm nhận, là cá nhân: Chỉ cá nhân mới [vượt lên] tạo dựng được những giá trị chân quý và cao cả, trong khi bầy đàn, xét như bầy đàn, cứ mãi vẫn là trì độn trong tư duy và trì độn trong cảm xúc.”

Luật bản quyền và sở hữu trí tuệ làm cho người ta ảo tưởng rằng thế giới này là bản nguyên (original). Nhưng thực chất, thế giới là sự ảnh hưởng lẫn nhau. Nhất là trong thời đại toàn cầu hoá, sau những biến cố lớn của lịch sử dẫn đến những đợt di dân lớn trên thế giới, khi mà, cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ, người ta có thể tiếp xúc và hiểu được nghệ thuật từ những nền văn hoá hoàn toàn xa lạ, việc phân loại một người hay một tác phẩm nghệ thuật đến từ đất nước nào, đến từ nền văn hoá nào cụ thể dường như là bất khả thi.

Việc của nghệ sĩ không phải là phân loại chính mình hay tác phẩm của mình vào một thư mục bó kín, mà là mở rộng tư duy và phát triển bản thể của mình để trở nên xuất chúng. Theo như lời đồn, nhà văn Nguyễn Minh Châu đã từng nói: “đi đến tận cùng của dân tộc, ta sẽ gặp được nhân loại”. Con người, dù sống ở những khu vực địa lý khác nhau, nói những ngôn ngữ khác nhau, thực hành những phong tục khác nhau… nhưng đi đến tận cùng, mỗi con người trong chúng ta đều hướng về những giá trị căn bản nhất của tình yêu thương, đức hạnh và nhân tính. Vậy nên, chỉ cần tác phẩm mang đủ tính phổ quát và khả năng biểu đạt của nghệ sĩ đủ tinh tế, bất cứ ai cũng có thể hiểu được nghệ thuật của họ.