Thuỳ viết
Nhìn vào lịch sử, tất cả những biến cố lớn hay những thành tựu lớn đều dựa trên những lời hứa hẹn trực tiếp hay gián tiếp về việc có thể giúp cho những người dự phần trong đó được hạnh phúc hơn trong tương lai.
Đạo Phật hứa hẹn về niết bàn. Thiên chúa giáo hứa hẹn thiên đường. Chủ nghĩa dân tộc hứa hẹn về hạnh phúc của một dân tộc nằm dưới quyền tự quyết của dân tộc đó. Chủ nghĩa cộng sản hứa hẹn về hạnh phúc đại đồng cho tất cả mọi người dưới nền chuyên chính vô sản. Các nhà tư bản lại cho rằng thị trường tự do có thể đảm bảo hạnh phúc lớn nhất cho số đông nhờ vào tăng trưởng kinh tế và giàu có vật chất.
Lời hứa hạnh phúc chính là động lực để nhân loại chiến đấu cho những lý tưởng/niềm tin trên. Có thể thấy rằng, ý niệm về một tương lai hạnh phúc hơn quan trọng như thế nào đối với con người. Có thể thấy rằng, hạnh phúc là điều mà từ trước đến nay nhân loại luôn hướng tới.
Trải qua hàng trăm ngàn năm phát triển, loài người hiện nay đang giàu có hơn bao giờ hết, đủ đầy hơn bao giờ hết và khỏe mạnh hơn bao giờ hết. Nhưng liệu chúng ta có hạnh phúc hơn những tổ tiên săn bắt hái lượm của mình không? Liệu trái đất có trở thành một nơi đáng sống hơn không?
Năm 2023 có khoảng 238 ngàn người chết vì chiến tranh và xung đột. Nhưng có tới hơn 700 ngàn người chết vì tự tử. Số người chết vì tuyệt vọng cao gấp 3 lần số người chết vì chiến tranh, dù thế giới đang trong khoảng thời gian đầy bất ổn của những cuộc chiến và xung đột lớn khắp toàn cầu.
Lịch sử cho thấy, sự phát triển của mọi mặt trong đời sống, bao gồm kinh tế, khoa học công nghệ, văn hoá, y tế, giao thông và tư tưởng… đã giúp nâng cao sức mạnh của loài người nhưng không hẳn có thể giúp nâng cao hạnh phúc của từng cá nhân. Kết quả của phát triển là áp lực ngày một gia tăng đối với mỗi cá nhân trong cộng đồng, đặc biệt là về mặt tâm lý.
Trong cuốn Sapiens, Yuval Noah Harari có viết:
“Các nhà sinh học cho rằng thế giới tinh thần và tình cảm của chúng ta được điều hành bởi các cơ chế sinh hoá định hình qua hàng triệu năm tiến hoá. Giống như tất cả các trạng thái tinh thần khác, hạnh phúc chủ quan của chúng ta không được quyết định bởi các thông số bên ngoài như tiền lương, các quan hệ xã hội hoặc các đặc quyền chính trị. Thay vào đó, nó được xác định bởi một hệ thống phức tạp các dây thần kinh, các neuron, các synapse, và nhiều hợp chất sinh hoá khác như serotonin, dopamine và oxytocin.”
Trong vòng 500 năm trở lại đây, nhân loại đã chứng kiến một loạt những thay đổi ngoạn mục với các phát minh khoa học vĩ đại cùng cách mạng công nghiệp đã mang đến cho nhân loại những quyền năng siêu việt cũng như nguồn năng lượng khổng lồ để làm được hầu như tất cả những điều mà chúng ta muốn. Trật tự xã hội, chính trị và đời sống hằng ngày được thay đổi hoàn toàn. Tuy vậy, con người ngày nay hầu như không tiến hoá nhiều so với con người cách đây 30 ngàn năm. Khung xương, hộp sọ, bộ não, hệ thần kinh và các mô thức tâm lý… của người hiện đại đều không quá khác biệt với tổ tiên mình. Các trạng thái tâm lý và hành vi của chúng ta vẫn là các cơ chế sinh tồn, phù hợp với mục tiêu sinh học bẩm sinh của chúng ta như 30 ngàn năm trước.
Nỗi buồn vẫn là một phản xạ tự nhiên của cơ thể khi đối mặt với tình huống khó khăn. Nỗi buồn là cách mà tổ tiên của chúng ta bảo vệ các mối liên kết xã hội và giúp họ có được sự hỗ trợ cần thiết trong cuộc sống, giúp họ vượt qua được những quãng thời gian thiếu thốn về thức ăn và các điều kiện vật chất. Trong đời sống hiện đại, khi mà điều kiện vật chất đã trở nên tương đối đầy đủ, nỗi buồn của con người trở nên vi tế hơn, xuất hiện bởi những nguyên nhân phức tạp hơn. Thế nhưng chúng ta vẫn có xu hướng đánh giá nỗi buồn và phản ứng với nó như cách mà tổ tiên chúng ta đã làm, tức là đánh giá dựa trên những biểu hiện hữu hình của tình hình vật chất bên ngoài, và hầu như cũng chỉ giải quyết nỗi buồn bằng cách bù đắp về vật chất. Trong rất nhiều trường hợp, nó không thực sự giúp giải quyết tận gốc nỗi buồn của con người hiện đại, hơn nữa còn có xu hướng gián tiếp gây hoang mang và u uất, đặc biệt là khi chúng ta cho rằng các vấn đề về tâm lý chỉ do cá nhân làm quá lên mà thôi, tự tưởng tượng ra mà thôi.
Stress vẫn là phản xạ của cơ thể khi đối diện với các tình huống khẩn cấp. Stress làm nhịp tim chúng ta tăng lên, khả năng chuyển đổi năng lượng cũng tăng lên giúp chúng ta chạy nhanh hơn, phản xạ vật lý nhạy bén hơn. Trong thời kỳ săn bắt hái lượm, luôn có những nguy hiểm rình rập trong rừng hay trên đồng cỏ, cơ chế stress này giúp con người đưa ra phản xạ kịp thời và chạy khỏi mối nguy hiểm để bảo vệ an toàn của bản thân. Nhưng trong thời hiện đại, khi các tình huống khẩn cấp chủ yếu yêu cầu con người phải bình tĩnh để giải quyết, stress không những không giúp giải quyết vấn đề một cách hiệu quả hơn mà còn gây ra rắc rối, làm tê liệt khả năng phản ứng bằng lý trí của cá nhân và thậm chí gây trầm trọng hoá vấn đề.
Rõ ràng là con người không lớn kịp những phát triển và tiến bộ của mình. Điều này đã và đang gây ra những hệ luỵ lên chất lượng cuộc sống và hạnh phúc cá nhân. Các tiến bộ trong khoa học công nghệ dù giúp cho cuộc sống vật chất của con người tiện nghi hơn và đầy đủ hơn nhưng vẫn chưa đủ khả năng để giúp con người tiến hoá, cả về tâm lý lẫn sinh lý. Sử dụng những cơ chế sinh tồn cũ trong môi trường công nghệ biến đổi hằng ngày rõ ràng đang không chứng minh được hiệu quả.
[…] Hệ thống sinh hoá trong cơ thể của chúng ta dường như được lên chương trình để giữ hạnh phúc ở mức độ tương đối ổn định. […] Tiến hoá đã đổ khuôn chúng ta sao cho con người không quá đau khổ cũng không quá hạnh phúc. Nó hoạt động như một hệ thống điều hoà không khí luôn giữ cho nhiệt độ không đổi, dù nắng nóng hay bão tuyết. Các tác động từ bên ngoài có thể làm thay đổi tâm trạng của con người trong một thời gian ngắn, nhưng hệ thống điều hoà luôn trả cảm xúc về điểm cố định ban đầu. Hệ thống điều hoà cảm xúc của mỗi người có một điểm cố định khác nhau. Trên thang điểm từ 1 đến 10, một số người được sinh ra với hệ thống sinh hoá vui vẻ cho phép tâm trạng của họ luôn dao động trong khoảng 6 đến 10 và ổn định ở mức 8. Những người này thường trực lạc quan, yêu đời và dễ hồi phục. Một số người khác có nền tảng sinh hoá ảm đạm hơn, với cảm xúc dao động trong khoảng 3 đến 7 và ổn định ở mức 5. Ngày của họ thường nhiều buồn bã và họ cũng có xu hướng phản ứng tiêu cực hơn với các biến cố trong đời.”
“Hạnh phúc bắt đầu từ bên trong” là khẩu hiệu phổ biến trong thời đại mới. Nó đúng với bản chất sinh lý bên trong con người, rằng hạnh phúc hay không là vấn đề tâm lý của mỗi cá nhân, bị chi phối bởi hệ thống các chất dẫn truyền thần kinh trong não người. Hệ thần kinh và tâm lý con người cần phải được phát triển và tiến hoá tương xứng với với các phát triển của thế giới bên ngoài nhằm đảm bảo khả năng thích nghi và chất lượng đời sống ở mức cao nhất. Việc phát triển cá nhân theo chiều sâu tâm thức và trưởng thành về mặt tâm lý là điều tối cần thiết để xây dựng một thế giới nơi mọi người khỏe mạnh hơn về mặt tinh thần, ít sự cô đơn và ít buồn rầu hơn, nơi con người biết cách vượt qua thất bại, nơi mỗi chúng ta đều cảm thấy tốt về bản thân hơn và có động lực hơn, nơi chúng ta vui tươi hơn và được thỏa mãn hơn. Đó là thế giới mà tất cả mọi người đều muốn sống, là thiên đường mà nhân loại từ trước đến nay đều hướng về. Nơi đó, con người chấp nhận để cho mình được hạnh phúc một cách viên mãn nhất.
Charles Bukowski nói: “Dù là bình an hay hạnh phúc, hãy để nó bao bọc bạn.”
“Trước đây, đối với tôi, bình an và hạnh phúc là dấu hiệu của sự thấp kém, dấu hiệu của những kẻ ở trọ trong ngôi nhà của sự yếu đuối, dấu hiệu của một kẻ quẫn trí. Nhưng sau những lần dâu bể, tôi bắt đầu chầm chậm nhận ra tôi thực ra không khác gì với những người khác, tôi cũng giống như họ. […] Một cách thận trọng, đôi khi tôi cho phép mình cảm thấy thoải mái. Tôi tìm thấy những khoảnh khắc bình yên khi nằm trong căn phòng trọ rẻ tiền, nhìn chằm chằm vào tay nắm tủ quần áo hay lắng nghe tiếng mưa rơi trong đêm. Nhu cầu của tôi càng ít thì tâm trạng của tôi càng tốt. Tôi được xây dựng lại. Tôi không biết khi nào, ngày, giờ, tất cả những thứ đó nhưng sự thay đổi đã xảy ra. Một cái gì đó trong tôi được nguôi ngoai, được xoa dịu. Tôi không còn cần phải chứng minh rằng mình là một người đàn ông, tôi không còn cần phải chứng minh bất cứ điều gì nữa. […] Tôi bắt đầu cảm thấy ổn, tôi bắt đầu cảm thấy ổn trong cả những tình huống tồi tệ nhất và có rất nhiều những chuyện tồi tệ xảy ra. Tôi chào đón những khoảng bình yên ngắn ngủi, những mảnh vỡ tơi tả của hạnh phúc. Và cuối cùng tôi nhìn ra những cảm xúc thật của người khác…”
– Charles Bukowski
Bạn đọc quan tâm có thể tham khảo về một số bài viết về tâm lý học mà mình đã dịch trên Light-Printer để biết cách rèn luyện một tâm lý khoẻ mạnh hơn, hạnh phúc hơn:
Guy Winch: Thực hành sơ cứu cảm xúc
Light-Printer 
Bình luận về bài viết này