Tác giả: Maria Popova
Nguồn: The Marginalian
Thuỳ sưu tầm và biên dịch

Neil Gaiman từng nói với các nghệ sĩ rằng: “Make good art.” Nhưng chính xác thì “good art” ở đây là gì?

Brian Eno, nhạc sĩ kiêm nghệ sĩ thị giác người Anh, được tôn vinh là người tiên phong của thể loại nhạc ambient và là một trong những nghệ sĩ có ảnh hưởng nhất trong cảm thụ âm nhạc hiện đại. Ông cũng là một nhà quan sát sâu sắc về văn hoá đương đại, những ý tưởng của ông đã xuất hiện trên nhiều tạp chí khác nhau, bao gồm cả trên loạt bài Edge Question nổi tiếng của John Brockman. Trí tuệ đa chiều của ông toả sáng rực rỡ trong cuốn A Year With Swollen Appendices: Brian Eno’s Diary – một cuốn sách kỳ lạ được xuất bản lần đầu năm 1996, bao gồm nhật ký của Eno trong năm 1995 và 36 bài tiểu luận ngắn viết về nhiều khía cạnh khác nhau của văn hoá, từ chia sẻ về âm nhạc đến tác phẩm Đài phun nước Duchamp. Cuốn sách này tập hợp những hiểu biết sâu sắc vượt thời gian của Brian Eno về nghệ thuật, một sự bổ sung tuyệt vời cho những suy ngẫm hay nhất trong lịch sử về câu hỏi: nghệ thuật là gì và nó đóng vai trò gì.

Nhật ký ngày 23 tháng 4 năm 1995, hơn 30 năm trước đây, Eno đã đưa ra một nhận xét có tính chất tiên tri:

Sự chú ý là thứ tạo ra giá trị. Các tác phẩm nghệ thuật được tạo ra (không chỉ bởi người nghệ sĩ mà còn) bởi cách khán giả tương tác với nó – và do đó giá trị của tác phẩm bị ảnh hưởng bởi chất lượng của sự tương tác này. Vậy thì làm thế nào mà chúng ta có thể đánh giá một nghệ sĩ mà chúng ta cho là kém cỏi nhưng lại rất giỏi trong việc thu hút sự chú ý và khiến khán giả phản ứng một cách “đúng đắn”? Chúng ta nói: “làm tốt lắm.”

Câu hỏi ở đây là: Liệu việc thu hút được sự chú ý có đủ để định nghĩa hoặc đánh giá sự thành công của một nghệ sĩ hay không? Hay việc tìm cách thu hút sự chú ý của công chúng, trên thực tế, đã nằm trong mô tả công việc của một nghệ sĩ rồi?

Có lẽ nghệ thuật của tương lai sẽ không thể phân biệt được.

Trong một bài viết khác, Brian Eno cũng cho rằng sự tự tin là cơ chế mang lại giá trị:

Thuật ngữ “confidence trick” mang ý nghĩa tiêu cực, ám chỉ một hành động lừa đảo dựa trên sự tin tưởng của nạn nhân, nhưng thật ra không phải lúc nào nó cũng mang ý xấu. Trong lĩnh vực văn hoá, sự tự tin đóng vai trò như một phương tiện trao đổi và tích luỹ giá trị, là tiền tệ của giá trị. Một khi bạn từ bỏ ý tưởng về giá trị nội tại và giá trị khách quan (của tác phẩm), bạn sẽ bắt đầu thắc mắc “nếu giá trị không nằm ở đó thì nó đến từ đâu?” Rõ ràng là nó đến từ giao dịch: đó là sản phẩm của chất lượng trong mối quan hệ giữa tôi, người quan sát, và một thứ khác (thứ được quan sát: một đối tượng, một tác phẩm nghệ thuật, một ý tưởng). Vậy mối quan hệ đó được kích thích, làm phong phú, mang lại giá trị như thế nào? Bằng cách tạo ra một bầu không khí tự tin nơi tôi sẵn sàng tương tác và thậm chí đầu hàng trước thế giới mà nó gợi ra.

Trong một tiểu luận ngắn có tên gọi “Miraculous cures and the canonization of Basquiat” (Những phương thuốc kỳ diệu và sự tôn phong Basquiat), Eno trở lại với chủ đề này. Ông viết:

Roy Ascott nói: Hãy ngừng nghĩ về các tác phẩm nghệ thuật như những vật thể và hãy bắt đầu nghĩ về chúng như những tác nhân kích thích trải nghiệm. Điều này giải quyết được rất nhiều vấn đề: chúng ta không cần phải tranh cãi liệu rằng nhiếp ảnh có phải là nghệ thuật hay không, liệu rằng những buổi biểu diễn có phải là nghệ thuật hay không, liệu rằng những viên gạch của Carl Andre hay nước tiểu của Andrew Serranos hay bài hát Long Tall Sally của Little Richard có phải là nghệ thuật hay không. Chúng ta có thể nói: “Nghệ thuật là một cái gì đó xảy ra, một quá trình, không phải là một phẩm chất, bất kể hình thức hay chất liệu của nó.” … Điều khiến bạn cho rằng đó là một tác phẩm nghệ thuật tốt không phải là thuộc tính vốn có của nó mà là điều xảy ra bên trong bạn – giá trị của tác phẩm nằm ở mức độ nó có thể giúp bạn có được loại trải nghiệm mà bạn gọi là nghệ thuật.

Trên thực tế, khái niệm “bên trong” và “bên ngoài” là trung tâm trong quan niệm về văn hoá của Eno và là điều ông đã nhắc đi nhắc lại nhiều lần trong nhật ký của mình. Ông đã phân tích chi tiết về nó trong một bài tiểu luận có tên “On being an artist”:

Bạn làm việc ở đâu?

Bạn làm việc ở “bên trong” hay “bên ngoài”?

Làm việc bên trong là giải quyết các điều kiện bên trong của tác phẩm – giai điệu, nhịp điều, kết cấu, lời bài hát, hình ảnh: tất cả những điều thường nhật mà người ta có thể hình dung một nghệ sĩ sẽ làm.

Làm việc bên ngoài là xử lý thế giới xung quanh tác phẩm – những suy nghĩ, những giả định, những kỳ vọng, những huyền thoại, những câu chuyện, cấu trúc kinh tế, phản ứng phê bình, các vấn đề pháp lý… Bạn có thể coi điều này như phần khung của tác phẩm.

Phần khung này tạo ra một thế giới nhỏ xung quanh tác phẩm.

Liệu có bất kỳ yếu tố nào trong một tác phẩm thực sự tồn tại độc lập bên ngoài phần “khung” này hay không?

Trong một đoạn nhật ký được viết vào tháng 2 năm 1995, Eno xem xét vai trò thiết yếu của việc phát triển các công cụ sáng tạo bằng cách lặp đi lặp lại, ngay cả khi điều đó ngụ ý về sự thiếu độc đáo, vốn là một ý niệm không được tán thành:

Một số người có vẻ rất quyết tâm trong việc nhắm đến cùng một mục tiêu hết lần này đến lần khác. Có thể diễn giải một cách nhân đạo rằng: bằng cách làm như vậy, họ phát triển những công cụ tốt hơn mà sau này có thể hữu ích cho những người khác, biến những ý tưởng trừu tượng thành những phương pháp thực tế, tạo ra từ vựng mới bằng ẩn dụ. Giống như những người nghệ sĩ máy tính đáng thương đang vô cùng phấn khích khi cuối cùng họ đã tạo ra được bức tranh hoa thuỷ tiên vàng với một giọt sương trên đó – nó không khác gì với một bức ảnh thật cả. Đối với tôi thì điều này là một thất bại, nhưng có lẽ chính những người đó lại thúc đẩy sự phát triển của các công cụ.

Nhưng bên dưới các công cụ và sự lặp đi lặp lại mang tính bản chất của phần lớn những gì được coi là trải nghiệm nghệ thuật tồn tại một niềm khao khát mang tính hiện sinh đối với điều ngược lại – về sự thay đổi sâu sắc, về sự siêu việt, vượt qua những giới hạn của thực tại thông thường. Trong tiểu luận của mình về Jean-Michel Basquiat, ông viết:

Thay đổi bản thân. Đó chắc chắn là thứ mà chúng ta theo đuổi khi chúng ta xem tranh ảnh, xem phim, nghe nhạc… Nghe như thể những làn sóng cải cách văn hoá ở California một thời nhưng thực chất nó sâu sắc hơn thế. Việc thay đổi bản thân bao gồm cả hành động bật radio lên khi chúng ta buồn – thay đổi từ bản thân chúng ta từ một người buồn chán thành một người ít buồn chán hơn một chút, hoặc buồn chán theo cách khác. Nhưng tất nhiên là chúng ta muốn nghĩ rằng thứ nghệ thuật mà chúng ta tôn kính có thể làm được nhiều hơn là đơn thuần mang đến cho chúng ta một chút cảm giác nhằm kéo chúng ta ra khỏi thực tế ảm đạm của cuộc sống hàng ngày. (Tại sao chúng ta lại muốn nghĩ theo hướng đó? Ngược lại thì có vấn đề gì chứ? Tôi nhớ rằng đã nghe ai đó nói: hoạt động sáng tạo của con người là một nỗ lực tuyệt vọng để lấp đầy khoảng không ngắn ngủi, hay khoảng trống vô tận giữa sự ra đời và cái chết.) Chúng ta muốn nghĩ rằng nghệ thuật có thể tái tạo chúng ta theo một cách nào đó, khiến chúng ta trở thành những con người sâu sắc hơn, những con người tốt đẹp hơn.