Tác giả: Puqun Li
Dịch giả: Da My Tran Ngoc, Nhu Pham
Thuỳ biên tập và hiệu đính

Làm thế nào để giải thích những điều không thể giải thích?

Câu hỏi này đã truyền cảm hứng cho nhiều câu chuyện thần thoại, hoạt động tôn giáo, và nghiên cứu khoa học. Nhưng các thiền sư phái Thiền Tông Trung Quốc từ thế kỷ thứ 9 đến 13 đã đặt ra một câu hỏi khác – Tại sao (chúng ta) lại cần phải giải thích (những điều đó)? Với các thiền sư này, việc mù quáng đi tìm câu trả lời là một thói xấu cần từ bỏ và việc học cách chấp nhận những bí ẩn của sự tồn tại mới là con đường chân chính dẫn đến giác ngộ. Nhưng rất khó để chống lại khao khát muốn giải thích những điều không thể giải thích. Vì vậy, để tập sống chung với những bí ẩn này, các thiền sư đã sử dụng tuyển tập gồm khoảng 1.700 thí nghiệm tư tưởng triết học khó hiểu và mơ hồ, được gọi là Công án.

Cái tên này, nguyên gốc là 公案 (gōng àn) trong tiếng Trung, nghĩa gốc là một án công khai, quyết định phải trái trong quan phủ. Không giống với những vụ án thực tế, Công án trong thiền tông cố tình được tạo ra để (người ta) không thể hiểu nổi. Chúng gây ngạc nhiên, mang các yếu tố siêu thực, và thường tự mâu thuẫn với chính nó. Bề ngoài, chúng là những câu chuyện ngụ ngôn về giới luật của Thiền tông như: sống mà không chấp trước (vướng bận) về vật chất hay tinh thần, tránh tư duy nhị nguyên – khuynh hướng đơn giản hóa thế giới phức tạp thành hai lựa chọn duy nhất, loại trừ lẫn nhau, ví dụ: đúng hoặc sai, tốt hoặc xấu, thành công hoặc thất bại, bạn hoặc thù – và nhận ra/chứng ngộ Phật tính chân thật của mình. Nhưng bằng cách lồng ghép những bài học đó vào những giai thoại phi logic, chúng đã trở thành những bài kiểm tra để giúp các thiền sinh học cách sống với sự mơ hồ và nghịch lý. Bằng cách nghiền ngẫm những “vụ án” khó hiểu này, các thiền sư có thể vừa tiếp thu vấn đề một cách sâu sắc và biến kiến thức thành của mình, vừa thực hành các giáo lý của đạo Phật. Với hy vọng rằng, họ sẽ từ bỏ việc tìm kiếm một chân lý duy nhất và khởi phát một bước đột phá về mặt tinh thần.

Vì những câu chuyện này vốn được tạo ra để không thể giải thích được, sẽ là sai lầm nếu chúng ta cố gắng tự mình giải mã chúng. Nhưng giống như các thiền sư đi trước, chúng ta có thể cùng nhau nghiền ngẫm về chúng, và xem xem việc tìm được lời giải thích đơn giản là khó đến thế nào. Hãy xem xét một công án minh họa cho phép thực hành về sự không vướng bận. Hai vị thiền sư, Tanzan và Ekido, đang cùng nhau đi trên một con đường lầy lội. Phía trước, họ thấy một cô gái xinh đẹp đang loay hoay không biết làm thế nào để băng qua con đường sình lầy đó. Tanzan lịch sự đề nghị giúp đỡ bằng cách cõng cô gái trên lưng và băng qua đường. Đến nơi, ông đặt cô xuống mà không nói một lời. Ekido đã bị sốc. Theo giới luật nhà chùa, các nhà sư không được đến gần phụ nữ, chứ đừng nói đến việc chạm vào một người lạ xinh đẹp. Sau khi đi tiếp hàng dặm đường, Ekido cuối cùng không thể kìm nén được nữa, lên tiếng hỏi: “Sao sư huynh có thể cõng người phụ nữ đó?” Tanzan mỉm cười, “Ta đã để cô gái ở đó rồi. Sư đệ vẫn còn đang cõng theo cô ấy sao?”

Giống như tất cả các Công án khác, câu chuyện này có vô số cách hiểu, cách diễn giải. Một trong những cách lý giải phổ biến là dù không trực tiếp cõng cô gái, Ekido đã phạm giới luật khi “dính mắc” vào người phụ nữ đó trong tâm tưởng. Kiểu mâu thuẫn này – phản ánh vùng xám giữa câu chữ của luật và tinh thần của luật – thường xuất hiện trong các công án.

Ngoài việc khám phá sự mơ hồ, giúp người ta đối mặt và trở nên thoải mái với sự không chắc chắn, các công án thường chế giễu những nhân vật tuyên bố rằng mình thấu hiểu hoàn toàn thế giới xung quanh. Một trong những ví dụ đó là câu chuyện về ba vị thiền sư tranh cãi về lá cờ của ngôi chùa đang bay trong gió. Vị thiền sư thứ nhất cho rằng lá cờ đang chuyển động, trong khi vị kia khăng khăng rằng cái đang chuyển động không phải là lá cờ mà là gió. Họ tranh cãi qua lại, cho đến cuối cùng, một vị thiền sư thứ ba can thiệp, “Không phải lá cờ đang chuyển động, cũng không phải gió đang thổi, mà chính là tâm của các vị đang động!”

Có thể giải thích công án này bằng khai thác cái gọi là sự thông thái của các vị thiền sư đang tranh cãi – người thứ nhất khẳng định tầm quan trọng của thế giới có thể quan sát được, người thứ hai thì thiên về một loại tri thức sâu sắc hơn được suy luận ra từ thế giới quan sát được đó. Nhưng sự tin tưởng tuyệt đối rằng “câu trả lời” của mình là đúng đã làm ông ta không thể thấu hiểu. không thể công nhận, quan điểm của người kia, và khi làm như vậy, họ đã đi ngược lại một lý tưởng thiết yếu của Phật giáo: loại bỏ tư duy nhị nguyên. Vị thiền sư thứ ba xác định xung đột của họ là một xung đột về nhận thức – cả hai nhà sư đang tranh cãi đều không nhìn thấy bức tranh toàn cảnh.

Tất nhiên, tất cả những lý giải này chỉ mang tính gợi ý về việc làm thế nào để giải mã Công án. Cả sự thông thái của thiền sư đi trước, lẫn những nhân vật khôn ngoan trong chuyện đều không thể giải đáp hay giúp chúng ta đưa ra một câu trả lời ngắn gọn, rõ ràng. Bởi mục đích của Công án không phải là tìm ra một lời giải thích đơn giản. Chính quá trình vật lộn với những câu đố nghịch lý này mới là thứ thách thức mong muốn tìm ra lời giải đáp của chúng ta, và thách thức cả sự hiểu biết của chúng ta về chính sự hiểu biết.