Thuỳ viết

Trong phim Pulp Fiction của Quentin Tarantino có đoạn, khi nhân vật Jules và Vincent chở xác của tên da đen vừa bị giết vào nhà Jimmie (do Quentin Tarantino đóng), Jimmie đã pha cà phê mời họ. Vừa uống hớp cà phê đầu tiên thì Jules đã phải thốt lên rằng cà phê của Jimmie ngon quá, đúng là hàng thượng đẳng. Jimmie ngay lập tức trả lời: “I don’t need you to tell me how fucking good my coffee is, okay. I’m the one who buys it. I know how good it is. I buy the gourmet expenses stuff because when I drink it I wanna taste it.” (Tao không cần mày nói cho tao biết cà phê của tao ngon đâu. Tao là người mua nó nên tao biết nó ngon cỡ nào. Tao mua hàng ngon vì tao thích cái vị của nó).

Jimmie không mua mấy loại cà phê hòa tan rẻ tiền không có mùi vị gì ngoài hương cà phê công nghiệp, cũng không mua cà phê vì danh tiếng thương hiệu hay lời khen của người khác, mà mua vì giá trị nội tại của loại cà phê đó: chiều sâu hương vị tự nhiên mà ổng có thể tự mình cảm nhận và thưởng thức. Ổng biết rõ giá trị của thứ mình dùng mà không cần bất kỳ sự công nhận bên ngoài nào.

Tương tự như vậy, đạo diễn David Lynch từng chia sẻ rằng: “As soon as you finish a film, people want you to talk about it. And it’s, um, the film is the talking.” (Khi bạn hoàn thành một bộ phim, người ta sẽ muốn bạn nói về nó. Nhưng mà bản thân bộ phim đang tự nói về nó rồi mà), kèm theo một nụ cười rất khả ái. Ông tin vào giá trị nội tại của bản thân bộ phim và tin rằng giá trị đó được trình bày một cách đủ rõ ràng để khi người ta xem phim thì họ có thể tự mình nhận ra chứ không cần phải nghe ai khác phân tích và nhận định về bộ phim cả, kể cả ông.

Giá trị nội tại không phải là những nhận định hời hợt: “hay – dở”, “tốt – xấu”. Việc mô tả giá trị nội tại của một tác phẩm là mô tả các phẩm chất mà nó có. Giống như món ăn của cô mình nấu: đậm đà, cân bằng chua cay mặn ngọt, nguyên liệu tươi mới, kết cấu rõ ràng. Hay những ly cà phê của anh Bằng có chiều sâu, cân bằng giữa hương hoa quả với mùi đất, gỗ (vốn ban đầu là những phẩm chất mang tính tiêu cực trong quan điểm về cà phê của phương tây).

Những nghệ sĩ vĩ đại là những người hiểu sâu sắc về giá trị nội tại. Ví dụ dễ thấy nhất có lẽ là Van Gogh. Giá trị nội tại trong tranh của ông nằm ở chỗ “sự vật được miêu tả hoàn toàn hòa hợp và thống nhất về mặt phong cách với cách thức miêu tả”. Tình cảm cuồng nhiệt ông dành cho đối tượng cùng với thiên tư hỗn loạn của mình cho phép ông nhìn thấy những thứ thuộc về khoa học tưởng chừng như vô hình: dòng chảy rối và động lực học chất lỏng. Trong tranh của ông, những bông hoa hướng dương trong thời kỳ tàn úa vẫn bừng bừng sức sống; những bông lúa trên cánh đồng, những bông hoa trong vườn, những cành lá trên cây trong tranh ông cũng đang đong đưa theo nhịp vận động của vũ trụ.

Van Gogh tin rằng bản thân thế giới tự nhiên – từ cây bách, những vì sao, đến cánh đồng lúa mì – vốn chứa đựng một năng lượng cuộn trào. Để vẽ chúng một cách chân thực, ông phải dùng những nét cọ cũng mãnh liệt như vậy. Hình thức và nội dung hòa làm một.

Giá trị nội tại trong tranh ông là độc nhất, bởi nó là sự kết tinh giữa kỹ thuật, nhãn quan và một tâm hồn không thể sao chép. Dù người khác có bắt chước kỹ thuật, họ cũng không thể có được cái nhìn và tình cảm mà Van Gogh đã đặt vào tác phẩm.

Người ta yêu thích điều gì đó vì giá trị nội tại của nó. Người ta cũng ghét một thứ gì đó vì giá trị nội tại của nó. Leonardo da Vinci từng nói: “Nothing can be loved or hated unless it is first understood.” (Tạm dịch: Người ta không thể yêu hay ghét điều gì trừ phi họ hiểu nó trước đã.) Mình không thích lạp xưởng bởi vì nó có mùi mai quế lộ đặc trưng. Đó không phải là phán xét tốt xấu, mà đơn giản là một sự lựa chọn dựa trên cảm nhận và thấu hiểu cá nhân.

Trong thế giới hiện đại, Brian Eno đưa ra một khái niệm gọi là giá trị cảm nhận – giá trị tạo ra bởi sự chú ý và sự tương tác của khán giả và giới phê bình đối với tác phẩm.

Giá trị nội tại và giá trị cảm nhận là 2 mặt của một vấn đề trong một thế giới mà ý kiến của giới phê bình và sự công nhận của các bên thứ ba góp phần ảnh hưởng đến đánh giá của khán giả và quyết định mua hàng. Sự ảnh hưởng này đến từ việc: khả năng xử lý thông tin và đánh giá chi tiết của con người bị suy giảm bởi các trải nghiệm phái sinh và các trải nghiệm gián tiếp thông qua truyền hình và internet và hiện nay là AI. Con người thiếu các trải nghiệm trực tiếp, vốn cực kỳ quan trọng trong việc giúp họ cụ thể hoá và hiểu được các khải niệm trừu tượng, khiến cho từ ngữ sáo rỗng trở nên quen thuộc và trơ, làm suy yếu khả năng tư duy sâu sắc và độc lập của con người.

Trong một thế giới như vậy, người ta nhanh chóng dán nhãn “tốt – xấu” “hay – dở” dựa trên ý kiến đám đông mà không tự mình kiểm chứng. Một tác phẩm có câu chuyện gây chú ý, gây sốc thường sẽ có giá trị cao hơn trong mắt nhiều người, bất kể phẩm chất nghệ thuật thực sự của nó.

Giá trị nội tại và giá trị cảm nhận là hai mặt của một vấn đề, không hoàn toàn đối lập mà tồn tại trong một mối quan hệ phức tạp, cộng sinh.

Năm 1992, lần đầu tiên tại Liên hoan phim Sundance, tài năng của Quentin Tarantino được thế giới biết đến với bộ phim Reservoir Dogs. Sau lần phát hiện tài năng của Quentin Tarantino, Liên hoan phim Sundance nổi lên như một liên hoan phim uy tín, nơi các tài năng điện ảnh có cơ hội thể hiện và có được những bứt phá đáng kể trong sự nghiệp. Việc của Sundance là cho thế giới biết giá trị nội tại trong tác phẩm của Quentin Tarantino, và xây dựng giá trị cảm nhận cho phim của ông, thu hút sự chú ý của khán giả, truyền thông và các nhà đầu tư. Qua đó, các nhà làm phim tài năng khác cũng hy vọng có thể đạt được thành tựu tương tự thông qua liên hoan phim này, góp phần xây dựng và nâng cao uy tín của Sundance. Nếu không có Quentin Tarantino tham gia liên hoan phim năm đó, Sundance có thể sẽ phải mất thêm một thời gian nữa mới đạt được quy mô như bây giờ, hoặc thậm chí là chìm nghỉm giữa một đại dương các liên hoan phim lớn nhỏ trên thế giới. Nếu không có Sundance, tài năng của Quentin Tarantino vẫn có thể tỏa sáng ở một nơi nào đó khác bởi tác phẩm của ông mang một giá trị nội tại không thể chối bỏ được, không thể bỏ qua được. Nhưng hành trình đối với ông có thể sẽ khó khăn hơn một chút. Sự liên hệ mật thiết giữa giá trị nội tại và giá trị cảm nhận là không thể tách rời. Sundance cần tài năng của Tarantino để khẳng định vị thế, và Tarantino cần nền tảng của Sundance để con đường sự nghiệp bớt gập ghềnh.

Nếu giá trị nội tại là nền móng, thì giá trị cảm nhận là công cụ marketing-bán hàng, là phương thức giúp ngành nghệ thuật vận hành. Các nhà phê bình, phòng tranh, bảo tàng, liên hoan phim và giới chuyên gia có vai trò quan trọng là “phiên dịch” những giá trị nội tại khó nắm bắt của tác phẩm sang một ngôn ngữ mà công chúng có thể tiếp cận. Khi họ làm tốt, họ sẽ giúp khán giả nhìn ra và thấu hiểu cái hay, cái đẹp thực sự của tác phẩm hoặc ít ra là tìm thấy sự phù hợp giữa khán giả và nghệ thuật.

Việc bán một tác phẩm nghệ thuật, suy cho cùng, phụ thuộc vào việc người nghệ sĩ có thể tạo ra tác phẩm với giá trị nội tại đủ mạnh mẽ và nhà phê bình/các bên thứ ba liên quan có thể chỉ ra được những phẩm chất cốt lõi đó, giúp người xem hiểu và kết nối với nó.

Vậy, điều gì quan trọng hơn?

Đồ ăn của cô mình có lẽ sẽ không bao giờ nhận được sao Michelin. Cà phê của anh Bằng có thể không lọt vào danh sách nổi bật nào. Phim của Alfred Hitchcock chưa từng thắng giải Cành Cọ Vàng. Van Gogh qua đời trong nghèo khó trước khi tranh của ông được định giá hàng triệu đô la. Nhưng mình vẫn yêu quý đồ ăn của cô và cà phê của anh Bằng, và loài người vẫn yêu thích phim của Hitchcock cũng như tranh của Van Gogh.

Giá trị cảm nhận có thể tạo ra danh tiếng và doanh số tức thời. Nhưng chính giá trị nội tại mới là thứ giúp một tác phẩm vượt qua thử thách của thời gian, là thứ quyết định di sản của nó. Sau khi những ồn ào, những hiệu ứng tâm lý đám đông quá đi, cái còn lại là giá trị thật.

Năm 2021, mình với bạn thì tình cờ ghé thăm triển lãm của một hoạ sĩ tên là Huyền Lam. Triển lãm treo nhiều bức tranh với cùng một chủ đề, được vẽ lại qua từng năm. Tranh càng mới, càng nhìn rõ sự ngán ngẩm, chán chường và hời hợt. Nhưng giữa những bức tranh mệt mỏi giống hệt nhau đó, mình nhìn thấy một bức tranh khác hẳn: nó có sự tươi mới và năng lượng tích cực. Mình kiểm tra ngày sáng tác và phát hiện đó là bức đầu tiên mà tác giả vẽ chủ đề đó. Giá trị nội tại có thể khó nhận ra ngay lập tức, nhưng nó luôn ở đó, chân thực và không thể nói dối.

Và có lẽ, những người nghệ sĩ đã tạo nên những tác phẩm mang giá trị nội tại sâu sắc, như Quentin Tarantino, David Lynch, Van Gogh, Jean Siméon Chardin, Kurt Vonnegut, cô mình, anh Bằng… họ đã có một “cuộc đời rực rỡ” theo cách riêng, bất kể có được ai công nhận hay không. Bởi họ là người hiểu rõ nhất giá trị của thứ mình tạo ra, và tìm thấy sự trọn vẹn trong chính quá trình sáng tạo chân thành đó.

Như Bùi Giáng đã viết:

Trước khi về chín suối.
Em xin gửi đá vàng.
Của trăm năm buồn tủi.
Về trở lại nhân gian.