Thuỳ viết

Chiều nay trời rất nóng, cái nóng điển hình của một ngày cuối hè. Mình ngồi trong thư viện mướt mồ hôi với những nghiên cứu cho dự án mới. Nghiên cứu lần này dẫn mình đến với Mật Tông Tây Tạng – lúc đó mình đang đọc cuốn Đại Thủ Ấn – Tức Thân Thành Phật. Nhưng điều khiến mình chú ý và khiến mình kinh ngạc không phải là những triết lý tôn giáo sâu sắc hay những hướng dẫn tu tập công phu – mà lại là các tác phẩm nghệ thuật.

Các tác phẩm nghệ thuật của Mật Tông Tây Tạng thể hiện một cách rõ ràng hình ảnh về lục đạo luân hồi, tam giới, hình ảnh các vị Phật và Bồ Tát trong các bức Thangka, hình ảnh vũ trụ trong Mạn-đà-la… Các tác phẩm này thể hiện rõ ràng sự siêu việt, tính giác ngộ và dẫn đường cho sự chuyển hóa tâm thức – không phải bằng những đường nét mơ hồ, giấu diếm và đánh đố – mà là bằng các hình ảnh cụ thể, rõ ràng và trực tiếp. Vượt trên hình tướng nhưng không từ bỏ hình tướng. Thần thánh nhưng không xa cách. Siêu việt nhưng không mơ hồ.

Xét lại thì, đây là những đặc điểm chung trong nghệ thuật tôn giáo. Bức tranh ở Nhà nguyện Sistine mô tả một chuỗi các câu chuyện từ Sách Sáng thế, bao gồm: sự sáng tạo thế giới, sự sáng tạo con người và sự sa ngã, câu chuyện của Noah và nhân loại, các nhà tiên tri, tổ tiên của chúa Jesus… Những nghệ sĩ vĩ đại nhất trong lịch sử đã nỗ lực hết mình để cụ thể hoá những nhân vật mà họ chưa bao giờ nhìn thấy, những sự kiện/câu chuyện mà họ chưa từng trải qua, những ý niệm mà bàn tay họ chưa bao giờ chạm vào… Biến chúng từ trừu tượng mơ hồ thành những hình ảnh đầy sống động. Để từ đó về sau, khi nói về Đức Phật, nhân loại hình dung ra trong đầu mình hình ảnh một người đàn ông ngồi kiết già, tóc búi cao với những lọn tóc hình xoắn ốc, gương mặt vuông vức đầy đặn, vừa từ bi vừa trí huệ, dái tai dài và chảy xuống vai, cổ ba ngấn, mang áo cà sa… Còn khi nói về Đức Chúa, người ta hình dung về một người đàn ông thanh tú, thân hình cao và mảnh khảnh, mái tóc dài, gợn sóng, màu nâu và bộ râu quai nón gọn gàng. Khi nói về luân hồi, người ta có thể dễ dàng nghĩ tới sáu cõi luân hồi với ba cõi cao, ba cõi thấp, vòng tròn nhân quả, thập nhị nhân duyên…

Sự rõ ràng này đại diện cho trí tuệ lỗi lạc ở chỗ nó cho thấy người ta có khả năng trả lời cho mọi câu hỏi thông qua nhiều phương tiện khác nhau: cả ngôn từ lẫn phi ngôn từ. Khả năng cụ thể hóa một khái niệm cho thấy sự hiểu biết sâu sắc về khái niệm đó, tư duy mạch lạc, phân định rõ ràng được rằng sự từ bi của Phật nằm ở đâu và được thể hiện như thế nào, sự vĩ đại của Chúa Trời được thể hiện qua chi tiết nào. Trí tuệ lỗi lạc còn là khả năng bao quát một số lượng chi tiết khổng lồ mà không hề bị nhầm lẫn hay thiếu sót.

Sự rõ ràng này cũng đại diện cho lòng thiện và sự từ bi. Người ta hiểu rằng không phải chúng sinh bình thường nào cũng có thể lĩnh hội được các khái niệm huyền học cao siêu. Vậy nên việc cụ thể hoá và trình bày thế giới tâm linh phức tạp và sâu sắc một cách rõ ràng mạch lạc dưới dạng hình ảnh và ngôn từ không chỉ để trang trí mà còn hỗ trợ thực hành tâm linh, giúp công chúng và những người tu hành có thể “trải nghiệm” những khái niệm trừu tượng và chuyển hóa tâm thức.

Nhìn lại nghệ thuật đương đại của Việt Nam trong giai đoạn gần đây, mình nhận thấy một số người làm nghệ thuật đang có xu hướng cổ suý cho Hư vô chủ nghĩa, cổ súy cho một thứ nghệ thuật mơ hồ được biện minh bằng sự “thả trôi cảm xúc”, không cần định hướng, không có chủ đích rõ ràng, không thể lý giải một cách mạch lạc. Người ta gọi đó là nghệ thuật, và gán cho nó những ý nghĩa không thể chứng minh, những ý nghĩa mà dường như chỉ người trong cuộc mới có thể hiểu. Điều này khiến mình tự hỏi, điều gì đã dẫn đến sự đứt gãy như vậy trong tư duy về nghệ thuật? Sự thiếu giáo dục? Thiếu nỗ lực? Thiếu trải nghiệm? Hay sâu xa hơn là thiếu một nền tảng tư duy và một tấm lòng thực sự muốn sẻ chia?

Cái nóng nực của mùa hè, dù không nhìn thấy được nhưng thiên nhiên đã thể hiện nó một cách rõ ràng và trực diện thông qua một loạt các hình ảnh: ánh nắng vàng rực rỡ đổ xuống từ bầu trời xanh ngắt không một gợn mây, những giọt mồ hôi trên da tuôn ra không ngớt, và ảo ảnh hạ cấp khiến chúng ta có cảm giác đoạn đường phía trước như đang tan chảy và bốc hơi dưới sức nóng của mặt trời… Hầu như không có khái niệm nào không thể được phấn đấu để diễn giải một cách rõ ràng. Vấn đề chỉ là người ta có đủ nỗ lực, đủ trí tuệ và sự chân thành để làm điều đó hay không.

Nghệ thuật trừu tượng, ở đỉnh cao của nó, là nỗ lực diễn tả những gì nằm ngoài ngôn ngữ, là kết quả của một tư duy sâu sắc và sự nhạy cảm tinh tế. Nhưng vấn đề nảy sinh khi sự trừu tượng bị lạm dụng như một cái cớ, một tấm bình phong để che đậy cho sự lười biếng trong tư duy, nông cạn trong ý tưởng và thiếu hụt nỗ lực lao động. Khi đó, sự mơ hồ không còn là một cánh cửa dẫn đến chiều sâu, mà trở thành một bức tường trống rỗng.

Điều này khiến cho nền nghệ thuật đương đại của Việt Nam hiện nay thiếu đi những tác phẩm vừa mang đậm dấu ấn cá nhân, vừa có khả năng đối thoại với cộng đồng bằng một ngôn ngữ chung mà ai cũng có thể hiểu. Sự rõ ràng – vốn là kết tinh của trí tuệ và lòng từ bi trong nghệ thuật cổ điển – chỉ còn có thể tìm thấy trong một số ít những tác phẩm nghệ thuật của Việt Nam sau này.

Có lẽ, con đường tiến về phía trước của nghệ thuật không nằm ở việc lựa chọn giữa “rõ ràng” hay “mơ hồ”, mà nằm ở sự chân thành trong ý định và sự nghiêm túc trong lao động sáng tạo của người nghệ sĩ.