Tác giả: Maria Popova
Thuỳ sưu tầm và biên dịch

Vào một ngày cuối đông năm 1864, Charles Darwin mở một gói hàng do một nhà sinh vật học biển người Đức trẻ tuổi còn vô danh tên là Ernst Haeckel gửi tới. Món quà đó khiến ông phải thốt lên rằng: “Đó là một trong những tác phẩm tráng lệ nhất mà tôi từng thấy.” Ernst Haeckel là người đầu tiên đặt ra thuật ngữ sinh thái học (ecology). Một thế kỷ sau đó thì nhà sinh vật học biển vĩ đại Rachel Carson biến nó thành một từ phổ biến, thúc đẩy phong trào môi trường. Haeckel là một nhà tự nhiên học, một triết gia và là người ủng hộ nhiệt thành nhất đối với các ý tưởng tiến hóa của Darwin; ông đã đặt tên và mô tả hàng ngàn loài động vật chưa từng được phát hiện; ông còn đặt tên và xác lập một toàn bộ giới mới, giới Nguyên sinh (Protista).

Ở tuổi ba mươi, bị thôi thúc bởi sự táo bạo kỳ lạ xuất phát từ nỗi tuyệt vọng cá nhân sâu sắc đến mức cảm thấy không còn gì để mất, Haeckel quyết định chia sẻ với Darwin – một cái tên đáng kính nhưng cũng gây nhiều tranh cãi lúc bấy giờ – về tác phẩm mà ông đã cống hiến nhiều năm: những nghiên cứu về radiolarian – các sinh vật biển đơn bào nhỏ xíu với bộ xương khoáng chất với hình dạng hình học rất ấn tượng và độc đáo – trong hai tập sách khổ lớn tuyệt đẹp. Haeckel đã minh họa chúng bằng những bức vẽ khắc đồng tinh xảo, chi tiết và đẹp đến ám ảnh.

Haeckel đã bị đám radiolarian mê hoặc trong giai đoạn ông đi du học và du lịch ở Ý khi mới hai mươi lăm tuổi – cùng năm Darwin xuất bản cuốn Về Nguồn gốc các loài – và từ đó, ông đã dồn tất cả niềm đam mê khoa học và kỹ năng nghệ thuật của mình vào những kiệt tác thu nhỏ của tự nhiên này. “Tôi không thể tưởng tượng được rằng những loài động vật bậc thấp như vậy lại có thể phát triển nên những cấu trúc đẹp mê hồn đến vậy,” Darwin trầm trồ. Ông kết thúc bức thư phản hồi đầy say mê gửi Haeckel bằng những lời ngọt ngào nhưng cũng đầy cay đắng:

Tôi hy vọng anh có thể làm việc chăm chỉ vì khoa học và nhờ đó nó có thể giúp anh xua đi, nhiều nhất có thể, những ký ức đau buồn của anh.

Ký ức đau buồn đó là: Vào ngày sinh nhật thứ ba mươi của Haeckel vào tháng trước, Anna Sethe – tình yêu của đời ông, người mà ông sắp cưới sau khi tìm được công việc học thuật đầu tiên có thu nhập, sau bốn năm đính hôn – đã đột ngột qua đời vì vỡ ruột thừa. Haeckel – người tự nhận mình “chắc chắn là một ‘Leptoderm,’ tức là ‘người da mỏng” (thuật ngữ chỉ một người có tính cách nhạy cảm, dễ bị tổn thương, dễ xúc động) và do đó dễ bị “đau khổ sâu sắc hơn và cũng cảm nhận niềm vui mãnh liệt hơn so với người bình thường” – đã gục ngã vì đau buồn. “Nỗi u sầu đen tối đã thay thế niềm vui sống tươi sáng trước đây của tôi,” ông thổ lộ với Darwin, người cũng từng trải qua đau khổ tột cùng vì mất mát.

Việc tìm kiếm sự siêu việt đã trở thành cơ chế sinh tồn mà Haeckel sử dụng để vượt qua bi kịch cá nhân không đáy này – sự siêu việt mà ông tìm thấy trong tự nhiên, trong sự phức tạp và đơn giản đến nghẹt thở của nó, trong từng chi tiết hiển vi được phóng đại để bộc lộ hàng thiên niên kỷ trải qua quá trình chế tác tỉ mỉ và tinh chỉnh cẩn thận mà các thế lực tiến hoá đã thực hiện.

Một thế kỷ rưỡi sau khi những tác phẩm này của Haeckel mê hoặc Darwin, nghệ sĩ người Pháp Zöe Almon Job đã đưa các bức vẽ radiolaria của Haeckel vào chuyển động và suy nghĩ, khiến chúng sống lại trong một đoạn phim hoạt hình đáng yêu, suy ngẫm về mối quan hệ giữa sự cô độc và sự gắn kết, về những mối quan hệ cộng sinh tinh tế của tự nhiên và những ẩn ý hiện sinh tinh tế hơn của chúng, làm sáng tỏ sự toàn thể của vạn vật, trong đó ngay cả tồn tại cô lập nhất cũng là một sứ giả của mối liên kết tự nhiên giữa chúng ta.