Nguồn: Cinephilia & Beyond
Thuỳ sưu tầm và biên dịch

Tôi gặp Tarkovsky lần đầu tiên khi tham dự bữa tiệc chào mừng tại Mosfilm trong chuyến thăm đầu tiên của tôi đến Liên bang Xô Viết. Anh ấy nhỏ người, gầy gò, trông có vẻ hơi yếu ớt, nhưng đồng thời lại cực kỳ thông minh, và sắc sảo, nhạy cảm một cách lạ thường. Tôi nghĩ anh ấy có nét gì đó giống với Toru Takemitsu, nhưng tôi không biết tại sao lại thế. Sau đó, anh ấy cáo lỗi và nói: ‘Tôi vẫn còn việc phải làm’, rồi biến mất. Một lát sau, tôi nghe thấy một tiếng nổ lớn đến mức làm tất cả các cửa kính của phòng ăn rung chuyển dữ dội. Thấy tôi sững sờ, giám đốc của Mosfilm nói với một nụ cười đầy ẩn ý: ‘Không phải một cuộc chiến tranh thế giới khác nổ ra đâu anh ạ. Chỉ là Tarkovsky vừa phóng một tên lửa đấy. Tuy nhiên, việc Tarkovsky làm phim thì đúng là một cuộc đại chiến đối với tôi’. Lúc đó tôi được biết Tarkovsky đang quay bộ phim ‘Solaris’ (1972).

Sau bữa tiệc, tôi đến thăm phim trường Solaris. Nó ở ngay đó. Tôi nhìn thấy một tên lửa bị cháy xém nằm ở góc của phim trường trạm vũ trụ. Tôi tiếc là mình đã quên hỏi anh ấy làm thế nào mà quay được cảnh phóng tên lửa ngay tại phim trường. Bối cảnh của căn cứ vệ tinh được dựng rất đẹp với chi phí khổng lồ, bởi tất cả đều được làm bằng hợp kim duralumin (hợp kim nhôm) dày.

Bối cảnh lấp lánh ánh bạc lạnh lẽo của kim loại, và tôi thấy những tia sáng đỏ, xanh nhấp nháy từ các bóng đèn trên các đồng hồ đo của các thiết bị được xếp hàng ở đó. Và phía trên trần hành lang chạy hai đường ray duralumin, trên đó treo một chiếc camera có bánh xe nhỏ có thể di chuyển tự do bên trong căn cứ vệ tinh.

Tarkovsky dẫn tôi đi tham quan phim trường, hào hứng giải thích cho tôi nghe về mọi thứ, như cách một cậu bé đang khoe với người khác về hộp đồ chơi yêu thích của mình. Đợt đó Bondarchuk đi cùng tôi, anh ấy đã hỏi Tarkovsky về kinh phí của phim trường, và tròn mắt kinh ngạc khi nghe Tarkovsky trả lời. Khinh phí cực lớn, khoảng sáu trăm triệu yên. Đến ngay cả Bondarchuk – người từng đạo diễn bộ phim sử thi hoành tráng ‘Chiến tranh và Hòa bình’ – cũng phải há hốc mồm kinh ngạc.

Lúc đó tôi mới hoàn toàn hiểu được tại sao ông giám đốc Mosfilm lại nói đó là ‘một cuộc Đại chiến đối với tôi’. Nhưng cần phải có tài năng và nỗ lực to lớn mới có thể tiêu tốn một khoản chi phí khổng lồ như vậy. Với suy nghĩ ‘Đây quả là một nhiệm vụ phi thường’, tôi chăm chú nhìn theo bóng lưng anh ấy khi anh hào hứng dẫn tôi đi quanh phim trường.

Về Solaris, tôi thấy nhiều người phàn nàn rằng nó quá dài, nhưng tôi không nghĩ vậy. Họ đặc biệt thấy phần mô tả thiên nhiên trong các cảnh mở đầu quá dài dòng, nhưng những lớp ký ức từ biệt thiên nhiên trần thế này lại chìm sâu xuống phần cuối câu chuyện sau khi nhân vật chính được đưa đến căn cứ vệ tinh trên vũ trụ bằng tên lửa. Chúng gần như tra tấn tâm hồn người xem giống như một nỗi hoài niệm không thể cưỡng lại được đối với thiên nhiên đất mẹ, tựa như nỗi nhớ nhà. Nếu không có sự hiện diện của những cảnh thiên nhiên tươi đẹp trên trái đất trong phần mở đầu dài đó, bạn sẽ không thể khiến khán giả cảm nhận trực tiếp được cảm giác ‘không lối thoát’ mà những người bị ‘giam cầm’ bên trong căn cứ vệ tinh đang phải chịu đựng.

Tôi xem bộ phim này lần đầu tiên vào đêm muộn trong một phòng chiếu thử ở Moscow, và chẳng mấy chốc tôi cảm thấy tim mình đau nhói vì nỗi khao khát được trở về trái đất càng nhanh càng tốt. Sự tiến bộ kỳ diệu của khoa học mà chúng ta đang tận hưởng rốt cuộc sẽ đưa nhân loại về đâu? Bộ phim thành công trong việc khơi dậy cảm xúc sợ hãi thuần túy trong tâm hồn chúng ta. Nếu không có điều đó, một bộ phim khoa học viễn tưởng sẽ chẳng là gì hơn một hư cấu tầm thường, vụn vặt.

Những suy nghĩ này cứ đến rồi đi trong khi tôi chăm chú nhìn lên màn hình.

Tarkovsky đã ở đó cùng tôi. Anh ấy ngồi ở một góc trong studio. Khi bộ phim kết thúc, anh ấy đứng dậy, nhìn tôi như thể cảm thấy e ngại. Tôi nói với anh ấy: ‘Rất hay. Nó làm tôi cảm thấy sợ hãi thực sự’. Tarkovsky cười ngượng ngùng, nhưng hạnh phúc. Và chúng tôi đã nâng ly vodka tại nhà hàng trong Viện Điện ảnh. Tarkovsky thường không uống rượu, nhưng hôm đó anh đã uống rất nhiều vodka, và thậm chí còn tắt chiếc loa đang phát nhạc trong nhà hàng, rồi bắt đầu hát vang hết sức mình bài hát chủ đề của các samurai trong phim ‘Bảy võ sĩ đạo’ (Seven Samurai).

Như thể để cạnh tranh với với anh ấy, tôi cũng hòa giọng theo.

Bởi vì vào khoảnh khắc đó, tôi rất hạnh phúc khi thấy mình đang được sống trên Trái Đất.

Solaris khiến người xem cảm nhận được cảm giác biết ơn và hạnh phúc đó một cách sâu sắc, và chỉ riêng điều này thôi cũng cho chúng ta thấy Solaris không phải là một bộ phim viễn tưởng bình thường. Nó thực sự bằng cách nào đó khơi gợi nỗi kinh hoàng thuần túy trong tâm hồn chúng ta. Và nó nằm dưới sự kiểm soát hoàn toàn của những hiểu biết sâu sắc từ Tarkovsky.

Chắc hẳn vẫn còn có rất nhiều, rất nhiều điều là bí ẩn đối với nhân loại trên thế giới này: vực thẳm của vũ trụ mà con người buộc phải nhìn vào, những vị khách lạ trong căn cứ vệ tinh, thời gian chạy ngược, từ cái chết đến sự sống, cảm giác bay bổng lạ lùng, ngôi nhà trong tâm trí nhân vật chính tại trạm vệ tinh ẩm ướt và ngập nước. Đối với tôi, dường như đó là mồ hôi và nước mắt mà trong cơn đau đớn tột cùng, anh đã vắt kiệt từ toàn bộ con người mình. Và điều khiến chúng ta rùng mình là cảnh quay tại địa điểm Akasakamitsuke, Tokyo, Nhật Bản. Bằng cách sử dụng khéo léo những tấm gương, anh ấy đã biến những dòng đèn pha và đèn hậu của ô tô, được nhân lên và khuếch đại, thành một hình ảnh cổ điển về thành phố tương lai. Mỗi cảnh quay của Solaris đều là minh chứng cho tài năng gần như chói lọi của Tarkovsky.

Nhiều người phàn nàn rằng phim của Tarkovsky khó hiểu, nhưng tôi không nghĩ vậy. Phim của anh ấy chỉ cho thấy Tarkovsky là người nhạy cảm đến mức nào. Anh ấy đã làm một bộ phim có tựa đề ‘Gương’ (Mirror – 1975) sau Solaris. Mirror đề cập đến những ký ức quý báu trong thời thơ ấu của anh, và nhiều người lại nói rằng nó khó hiểu một cách khó chịu. Vâng, thoạt nhìn, nó có vẻ không có sự phát triển hợp lý trong cách kể chuyện. Nhưng chúng ta phải nhớ rằng: trong tâm hồn chúng ta, những ký ức tuổi thơ không thể nào tự sắp xếp theo một trình tự tĩnh tại, logic được.

Một chuỗi lạ lùng những mảnh vỡ của hình ảnh ký ức thuở ban đầu, bị đập tan và vụn vỡ, có thể khơi dậy chất thơ trong thời thơ ấu của chúng ta. Một khi bạn bị thuyết phục về tính chân thực của nó, bạn có thể thấy Mirror là bộ phim dễ hiểu nhất. Nhưng Tarkovsky im lặng, anh không hề nói về những điều như vậy. Chính thái độ đó của anh ấy khiến tôi tin rằng anh có những tiềm năng tuyệt vời trong tương lai.

Sẽ chẳng có tương lai tươi sáng nào cho những kẻ sẵn sàng giải thích mọi thứ về bộ phim của chính mình.