Tác giả: Joelle Rabow Maletis
Dịch giả: Vũ Lê
Thuỳ biên tập và hiệu đính

Rất nhiều người trong chúng ta sẽ trải qua một dạng sang chấn nào đó trong cuộc đời. Đôi khi, ta vượt qua mà không phải gánh chịu tác động lâu dài nào. Nhưng với hàng triệu người, trải nghiệm ấy vẫn còn dai dẳng, gây ra các triệu chứng như hồi tưởng, ác mộng, và những suy nghĩ tiêu cực làm rối loạn cuộc sống hằng ngày. Hiện tượng này, được gọi là rối loạn căng thẳng hậu sang chấn, hay PTSD.

Đó không phải là thất bại của cá nhân; mà thay vào đó, là một sự cố về cơ chế sinh học có thể chữa trị được, cho phép ta thích ứng với những trải nghiệm nguy hiểm.

Để hiểu về PTSD, đầu tiên cần hiểu cách bộ não xử lý các loại thách thức như: cái chết của người thân, bạo lực gia đình, chấn thương hay bệnh tật, bị lạm dụng, bị hiếp dâm, chiến tranh, tai nạn xe hơi, và thảm hoạ tự nhiên…

Những sự kiện đó có thể tạo ra cảm xúc về mối nguy và sự bất lực, kích hoạt hệ thống báo động của bộ não, được biết đến là phản ứng “chiến đấu – chạy biến – đơ cứng”.

Khi báo động vang lên, vùng hạ đồi, tuyến yên và hệ thống thượng thận, còn được gọi là trục HPA, phối hợp truyền tín hiệu tới hệ thống thần kinh giao cảm. Đó là mạng lưới giao tiếp với tuyến thượng thận và các nội quan giúp quản lý các chức năng như nhịp tim, tiêu hoá, và hô hấp.

Những tín hiệu đó kích hoạt một chuỗi phản ứng lấp đầy cơ thể với các loại hoocmon căng thẳng khác nhau, gây ra những thay đổi tâm lý giúp cơ thể sẵn sàng tự vệ. Nhịp tim tăng, nhịp thở gấp, và cơ bắp căng lên.

Dù cơn khủng hoảng đã qua đi, mức độ hoocmon căng thẳng tăng có thể kéo dài nhiều ngày liền, dẫn đến những cảm giác bồn chồn, ác mộng, và nhiều triệu chứng khác.

Với nhiều người, những trải nghiệm đó sẽ biến mất trong vài ngày tới hai tuần khi mức độ hoocmon cân bằng trở lại. Nhưng một số ít người trải qua chấn thương gặp phải những vấn đề dai dẳng: đôi khi biến mất tạm thời rồi tái phát sau vài tháng.

Chúng tôi không thực sự hiểu những gì đang xảy ra trong bộ não, nhưng một giả thuyết là hoocmon cortisol kiểm soát căng thẳng liên tục kích hoạt phản ứng “chiến đấu – chạy biến – đơ cứng”. Đồng thời, giảm chức năng chung của bộ não dẫn đến những triệu chứng tiêu cực. Những triệu chứng này thường rơi vào bốn loại: những suy nghĩ quấy rầy, như những giấc mơ và hồi ức, tránh né gợi nhớ về chấn thương, những cảm xúc và suy nghĩ tiêu cực, như sợ hãi, tức giận và tội lỗi, và các triệu chứng “phản ứng” như cáu gắt và khó ngủ.

Không phải ai cũng gặp những triệu chứng này hay trải qua với cùng cường độ và quy mô. Khi các vấn đề kéo dài hơn một tháng, người bệnh sẽ được chẩn đoán mắc PTSD.

Di truyền, áp lực căng thẳng tiếp diễn, và nhiều yếu tố rủi ro như các bệnh tâm lí từ trước hay thiếu hỗ trợ tinh thần, đóng vai trò trong việc xác định ai sẽ mắc PTSD.

Nhưng nguyên nhân căn bản vẫn là một bí ẩn y học. Thách thức lớn trong việc đối phó với PTSD là độ nhạy cảm trước các kích thích, các kích thích về cơ thể và tinh thần mà bộ não liên hệ với chấn thương gốc.

Chúng có thể là những cảm giác hằng ngày không mang nguy hiểm tiềm tàng nhưng khơi gợi những phản ứng cơ thể và tâm lí mạnh mẽ.

Ví dụ, mùi lửa trại có thể khơi gợi kí ức bị mắc kẹt trong ngôi nhà cháy. Với một người mắc PTSD, kí ức đó kích hoạt cùng một chuỗi phản ứng thần kinh như sự kiện gốc. Sau đó, nó kích hoạt những cảm xúc đau đớn và vô vọng tương tự giống như họ đang trải qua sang chấn đó một lần nữa.

Cố gắng né tránh những kích động, đôi khi, khó dự đoán đó có thể dẫn tới sự cô lập, khiến người ta cảm thấy thất bại, bị bỏ rơi, hoặc bị hiểu nhầm, như thể cuộc đời họ bị trì hoãn trong khi thế giới vẫn sống tiếp mà không có họ.

Nhưng vẫn có những lựa chọn. Nếu bạn nghĩ mình đang mắc phải PTSD, bước đầu tiên là một buổi đánh giá với các chuyên gia sức khoẻ tâm lí, người có thể hướng bạn tới rất nhiều nguồn tài liệu sẵn có. Trị liệu tâm lý cũng có tác dụng với PTSD, giúp bệnh nhân hiểu rõ hơn những yếu tố kích thích cuả họ. Vài loại thuốc cụ thể giúp kiểm soát triệu chứng tốt hơn, tương tự với các thói quen tự chăm sóc, như chánh niệm và thể dục thường xuyên.

Vậy nếu bạn phát hiện triệu chứng PTSD ở bạn bè hay người thân thì sao? Hỗ trợ từ xã hội, sự chấp nhận và đồng cảm là chìa khoá giúp hồi phục nhanh hơn. Cho họ biết bạn tin vào những gì họ trải qua, và bạn không đổ lỗi cho họ vì những phản ứng đó. Nếu họ mở lòng, hãy khuyến khích họ đi thăm khám và chữa trị.

PTSD còn được gọi là “vết thương giấu kín”. Vì nó đến mà không kèm bất kỳ biểu hiện nào trên cơ thể. Nhưng dù có là một rối loạn vô hình, nó vẫn cần bạn lên tiếng.